Baha (Malip-ot nga Sugilanon ni Nerio E. Jedeliz, Jr.)

Nakibot pa sya sang magtupa sa iya nawong ang agsik sang ulan. Nalimtan gali niya nga takpan ang bintana sang ginarkilahan niya nga kwarto. Kag hinali man pagbundak sang ulan. Nagtindog sya kag naglantaw sa bintana. Nakita niya ang amat-amat nga pagtipon sang tubig-ulan sa makitid nga iskinita. Sa indi madugay magabaha naman diri sa bahin nga ini sang Tondo nga iya ginapuy-an. Duog sini sang iskwater. Diri, diutay lang nga ulan dayon gid baha. Bangod barado ang mga kanal sang mga basura nga gintumpok lang sa higad sang dalan. Sa indi madugay magaawas naman ang mabaho kag itom nga tubig sa mga kanal kag mga estero.

Nakailis na sya kag handa na kuntani nga maglakat kon wala lang magbundak ang ulan. Hulaton na lang niya nga maghulaw. Wala sya sing mahimo kundi pamatian ang linagatik sang mga tinulo sang ulan sa atop nga sin sang iya kwarto. Sa iya pamati, ang linagatik sang mga tinulo sang ulan sa atop daw lanton sa piyano nga libagon.

Ang hinali nga pagbundak sang ulan patina nga nagsugod na naman tingulan. Pila na ayhan ka tingulan ang nagligad sa iya kabuhi? Madamo na…

Kada mag-ulan, madumdoman niya gilayon ang ila baryo sa isa ka banwa sang probinsya sang Iloilo. Bisan diutay lang nga buhos sang ulan, dayon gid baha sa ila baryo. Bangod ayhan ang ila baryo nahamtang sa kunsaran sang bukid kag ginaagyan sang isa ka daku nga suba. Ini siguro ang kabangdanan kon ngaa gintawag ang ila baryo nga Baryo Bahaon.

Apang anad na sila sa bahaon nila nga baryo diin sya ginbun-ag kag nagdaku. Ang mga pumoluyo daw wala lang nagakatublag kon panahon sang tingulan kag may baha bangod naanad na kag kahibalo na magpadugi agod makalampuwas sa baha. Natun-an naman nila ang maghimulos sa baha. Kahibalo sila maghimo sang lamabat para sa mga isda nga dagaya sa daku nga suba kon tingulan. Dagaya man ang mga kalampay sa pampang kag bisan sa mga talamanan nga nasul-ob sang tubig-baha.

Bisan sa mga luhob-luhod kag kag mga kanal madamo ang masikop nga pantat, naluan kag puyo. Natun-an man nila ang pagpanipon sang gin-anod nga mga kahoy gikan sa bukid, nga ang mga gamot ukon puno ginahimo nila nga drift wood kag ginabakal sang mga may pamulakan ukon mga orchid growers kay ginpatuboan sang mga orkidya. Ang mga kahoy nga dalagku mahimo nga haligi sang ila balay.

Masadya man ang mga kabataan kag ginasul-ob sang baha ang ila ugsaran. Nanamian gid sya sadto magsagi ubog sa tubig-bahakag mamulot igi sa talamnan. Sa iya edad sadto nga walo ka tuig, naga-panty lang sya kon maligo sa ulan. Mapisan man sya manggabot sang uhong sa mga bungsod. Nanamian gid sya maligo sa ulan kay siling ni Nanay niya, bulong kuno ang tubig-ulan sa iya bungang-balhas kag arikis nga nalikop sa iya lawas. Kag daw matuod kay nag-ayo ang iya bungang-balhas kag nadula ang iya arikis samtang nagadako sya. Diri kag natalupangdan sang mga sunoy ang iya katahom sang maghinalaga na sya. Gwapa kuno sya.

Ang ila balay nahamtang indi malayo sa pangpang sang suba. Gani sa kada adlaw, Makita gid niya ang daku nga suba. Kon tingadlaw matnong ang tubig sang suba kag matin-aw. Nagahimo sya sang tabay sa higad nga iya palaliguan kag salag-uban man sang ila ginagamit nga tubig sa kusina. Ang ila ilimnan nagahalin sa madalom ng bubon nga ginhimo ni Tatay niya.

Apang kon tingulan, wala sya nagapalapit sa suba. Nagangurob ang nagadaganas nga tubig nga sa iya panan-aw daw mabangis nga sapat nga nagahulat sang mangin biktima. Kag madamo na ang nahibal-an niya nga nangin biktima sang suba. Madamo na ang nagkalalumos kon mag-awas ang suba nga siling sang mga tigulang, bilang daga kuno agod magkanay liwat ang suba. Sya diutayan man gani madaga.

Dose anyos sya sadto sang matabo ang wala niya ginapaabot nga indi gid niya malimtan tubtob san-o. tingulan man sadto apang wala pa sing baha. Naisipan niya sadto isa ka hapon nga maligo sa suba. Nahibal-an niya nga madalom na ang tubig apang wala sya nahadlok bangod kahibalo man sya maglangoy. Ngaa abi indi sya manuto maglangoy kay malapit lang sa pangpang sang suba ang ila balay?

Nakapatunga sya kay nawili sya mag-ubog s atubtob ilok nga tubig. Sang hinali nakabati sya sang ngurob nga nagahalin sa bukid. Sa unhan nalantawan niya ang malubog nga tubig nga nagadalhay pakadto s aiya ginahamtangan. Flash flood! Nagakatabo ini pirme sa suba nga ini. Hinali lamang ang pagdalom sang tubig nga ayhan gin-ula sang bukid. Masulog ang tubig kag nahilbal-an niya nga madaldal gid sya. Gintinguhaan gid niya nga makapahigad, apang nalab-ot gid sya sang nagangurob kag masulog nga tubig. Igu niya mamarasmasan ginadaldal na sya sang masulog nga tubig nga nagaawas sa pangpang.

Matuod kahibalo man sya  maglangoy, apang lamharom pa sya agod makabato sa nagahagunos nga sulog. Kapila na sya lapawan sang tubig kag nagapungaponga na sya. Napinsar niya nga ayhan ini na ang iya katapusan. Ayhan isa man sya sa madaga sa suba nga nagadulot sang baha sa ila baryo. Nakita niya nga indi lang sya nagaisahanon nga ginadaldal sang tubig. Madamo ang iya mga kaupod. Mga gin-anod nga puno sang kahoy nga ginadaldal man sang tubig nga ayhan naghalalin sa bukid. Isa ka kahoy ang nagsag-id sa iya nga iya nakapyutan. Matuod padayon sya nga ginaanod, apang wala na sya nagalugdang kay nagakapyot sya sa kahoy. Tubtob nakapahigad sya kag nakahawid sa isa ka nahot sang kawayan nga nagatunton sa suba. Nakatakas sya nga nagahapuhapo. Luwas na sya.

Salamat sa kahoy nga iya nakapyutan. Kon wala ang kahoy pat-od gid ang iya pagkalumos kag kamatayon. Ang kahoy ang nagluwas sa iya.

Third year high school na sya sang hinali nagbaylo ang dalagan sang iya pangabuhi. Napatay si Tatay niya bangod sa isa ka aksidente sa salakyan. Nadulaan sila sing palangitan-an bangod si Tatay niya nagaagsa lamang sa isa ka puna nga duta nga talamnan sang humay. Nagsugod nga magpito ang puraot na nga daan nila nga pangabuhi. Napilitan sya mag-untat sa pag-eskwela agod makabulig kay Nanay niya sa pagbaligya sang mga utanon sa merkado. Ginkanugonan gid niya sadto ang iya pag-untat sa pag-eskwela agod makabulig kay Nanay niya sa pagbaligya sa merkado. Ginkanugonan gid niya sadto ang iya pag-untat sa pagtuon, apang wala sya sing may mahimo. Kulang gani ang ginakita sang iya iloy sa ila pagkaon nga apat. May duha pa sya ka mga manghod nga nagaeskwela sa elementarya.

Apang hinali nabuhi ang iya paglaom sang mag-ulpot si Mrs. Robinson sa ila baryo. Sa merkado sya masiplatan ni Mrs. Robinson samtang nagabaligya sya sang mga utanon kabulig sang iya iloy. Kapila sya tulokon ni Mrs. Robinson halin sa ulonpanaog sa dapadapa.

“Katahom sa imo, Inday. Pila na ang edad mo?”

“Sixteen.”

“Sin-o ang upod mo sa pagbaligya diri?”

“Si Nanay.”

“Ang inang sa tupad mo?”

“Huo.”

“Ano ang ngalan mo?”

“Luningning.”

“Katahom nga ngalan, subong mo. Nagaeskwela ka pa?”

“Nag-untat ako anay. Wala pa sing galagtuhon. Third high school na ako.”

“Kanugon. Luyag mo padayunon ang imo pagtuon?”

“Ambot kay Nanay.”

“Misis, anak mo si Luningning?”

“Huo.”

“Kon luyag, Misis, hatagan ko sang obra si Inday Luningning agod mapadayon niya ang iya pagtuon.”

“Diin?”

“Iupod ko sya sa siyudad. Didto maobra sya sa akon restaurant. Maayo ang sweldo. Makbulig gid ini sing daku sa inyo. Diri, ano man lang kitaon ninyo sa pagbaligya sang utanon? Kulang gani sa bugas ninyo.”

Sa primero, da windi sugot ang iya iloy nga mahimulag sya diri. Apang kapila magbalikbalik si Mrs. Robinson.

“Ari, pahulamon ko anay ikaw sing bale isa ka bulan nga sweldo ni Inaday Luningning. Magamit mo ini bilang dugang s apuhonan. Sige, batuna na.”

“Ano, Luningning, luyag ka bala mag-upod kay Mrs. Robinson?”

“Kon sugot ka, Nay, maupod ako. Luyag ko gid padayunon ang akon pag-eskwela. Batik o, maupod man gani ang akon klasmit nga si Rosalie. Maobra man sya sa siyudad upod ni Mrs. Robinson.”

“Ambot sa imo, Inday.”

Nagtulo ang mga luha ni Nanay niya sang magpaalam sya. Hinakos sya sing hugot. Daw subong bala nga amo na ato ang ulihi nila nga pagkitaay. Nakahibi man sya.

“Pabay-i, Nay, masulat ako sa imo sing masami. Kon may tsansa ako, mapauli man ako diri kasa bulan.”

“Mag-andam ka gid sa siyudad, anak.”

Hinakos man niya ang duha niya ka mga manghod kag bitbiton ang iya bag nga nasudlan sang iya mga bayu. Nagahulat ang FX Tamaraw ni Mrs. Robinson sa atubang sang ila balay.

Apang nakibot sya sang makasulod na sya sa van. Indi lang sya nagaisahanon. May lima pa ka mga babaye nga yara sa sulod sang van. Pulos mga lamharon, kaangay lang niyasing pangidaron. May isa nga sa pagbanta niya basi wala pa naga-mens. Ang kilala lang niya amo ang iya classmate nga si Rosalie. Ang iban, indi niya kilala kag basi gikansa kaiping nga mga baryo.

Tag-ulan sadto sang iya paghalin sa baryo. Gani may baha naman sa mga dalanon, bisan manbaw lang. ginlantaw niya ang daku nga suba kag daw buang nga nagkibot sang pagpaalam. Makasabat bala sa iya ang suba. Samtang nagaamat-amat dula sa iya panan-awan ang ila baryo sa paglayo sang ginasakyan nila nga van, pinutos sya sing daku nga kasubo. Nakatulo ang iya luha. Apang gintago niya ini sa iya mga kaupdanan, labi na kay Mrs. Robinson.

Natandaan niya nga pier sila gindala ni Mrs Robinson. Duha sila ka oras nga naghulat sa pier kag nagsakay sila sa barko. Sa iya nabaian sa iban nga pasahero, ang barko nga ato nagapakadto sa siyudad sang Cebu. Pila man ka oras ang ila pautaw-otaw sa bagat bag-o makadungka ang barko. May nagahulat naman nga van sa pier para sa ila. Didto sila ginpasakay ni Mrs. Robinson. Sa sulod sang van, luas sa driver, may duha pa ka mga lalaki nga nag-upod. Daw isa ka oras ang ila biyahe kag makadangat sila sa isa ka balay. Ginhambalan sila nga magpahuway pagkatapos sila panyagahan. Ang ulihi nga nadumduman niya nga nag-inom sya sang softdrink sa baso kag naglingin ang iya ulo. Amo lang ato ang iya natandaan.

Sang liwat sya makamarasmas, nabatyagan niya ang tuman nga pagpalanakit sang iya kalawasan. Kag daku ang iya kakibot kag kahadlok sang madiparahan niya nga hublas sya. Didto niya natukiban nga nadula na ang iya pagkadalaga. Naghilibion nga nagsinggitan sya. Natawag niya ayhan ang tanan nga mga santos. Kapila man niya matawag si Nanay niya, nga nagapangayo sang tabang. Apang sang magbukas ang kwarto, ang nagsulod amo si Mrs. Robinson.

Liwan na nga Mrs. Robinson karon ang iya kaatubang. Indi na ang Mrs. Robinson nga iya nakilala sadto nga may matam-is nga yuhom kag tuman kaalwan. Ang iya karon kaatubang nga Mrs. Robinson mabangis ang nawong kag kapila sya patup-an sang tampa sa guya bangod wala untat ang iya pagsinggit kag paghilibion.

Ang masunod nga mga inadlaw, daw impierno para sa iya. Puro kasakitan ang iya naagom tubtob daw ginapalagyuhan na sya sang tadlong nga panghunahona. Wala sya ginatugoti nga maggwa sa kwarto kag gindul-ongan lang sya sang pagkaon sa sulod. Daw bilanggo ang iya kahalimbawa. Sa tuman nga pag-antos, daw nadulan sya sing igbalatyag. Daw wala na sya kahibalo kon ano ang nagakatabo. Apang matandaan niya nga pila ka mga lalaki ang nagasulod sa iya kwarto kon kagab-ihon agod maglapak sang iya dungog.

May ginlaygay sa iya ang tigulang nga nagadul-ong sa iya sang pagkaon.

“Indi ka nila pagpagwaon diri tubtob indi ka magsunod sa ila luyag. Sunda na lang sila agod liwat maagom mo ang kahilwayan. Wala ka na sing mahimo. Nabasa ka na.”

Wala na matuod sya sing mahimo kundi ang magsunod. Nagpakunokuno sya nga naumpawan na kag ampo na sa iya mga agalon. Sang Makita ni Mrs. Robinson nga daw nag-anta na sya nga sapat, gintugtan na sya nga maggwa sa iya kwarto. Didto niya liwat nakita si Rosalie, kag iban pa niya nga mga kaupod sa van sadto. Naghaksanay sila ni Rosalie kag naghilibion. Pareho ang ila dinangatan.

“Ari kita sa isa ka casa sa Kamagayan. Madamo ang mga babaye diri kag ginabaligya nila kita sa mga parokyano nga mga lalaki. Ang nagasuki diri kasubong naton nga mga Pilipino kag may mga turista nga puti. Wala na kita sing may mahimo, Ning. Magsunod na lang kita sa ila luyag. Ang sin-o man nga babaye nga magsupak, masalapuan na lang nga nagalutaw sa suba,” hutik ni Rosalie sa iya.

May suba man gali diri sa duog nga gindal-an sa ila. Nadumdoman niya ang dako nga suba sa ila baryo.

Sang makita ni Mrs. Robinson nga lubos na sila nga naanta(nagpakunokuno lang sila ni Rosalie) gintugtan na sila nga magtrabaho kon gab-I sa Videoke Bar. Ang tawag sa ila mga GRO(Guest Relation Officer). Pinatahom pa ang tawag sa ila, pero ang suma amo man gihapon. Mga babaye nga manubo sing lupad. Didto sya nakasayod sing mayo sa ila ginahamtangan. Ara na gali sa Kamagayan, ang red light district sang siyudad sang Cebu.

Iya man nasayran nga ang siyudad sang Cebu may mga 341 kuno ka mga music lounges, ang Mandaue may mga 25 kag ang Lapu-lapu may mga 49. Ini gali ang major tourist destination sa Asia. Masami nga may ginahiwat nga sex tour diri. Ang women trafficking wala nagatapos sa mga brothels. May mga nagakatabo man nga ang mga babaye nga mga Pilipina ginabaligya man bilang mail-order brides. Sila nga mga babaye daw mga commodities lang. kalabanan sa ila mga probinsyana nga nagtukob sa matam-is nga mga pangako ni Mrs. Robinson, ang ginbansagan nila nga dapay nga nagdagit sa ila.

Pila man ka tingulan nga nagpabilin sya nga nagatrabaho sa Videoke Bar sa Kamagayan. Matuod ginapasugtan sila nga makagwa, apang may nagapanilag sa ila basi may maghandom sila  sa pagpalagyo. May nagasunodsunod nga landing sa tagsa nila ka hulag. Matapos mabuhin ang kuno utang niya kay Mrs. Robinson, nakakapot gid man sya sing diutay nga kwarta. Nakapadala sya sang kwarta sa iya iloy sa Baryo Bahaon. Kwarta nga gintinguhaan niya nga ginsupot. Pulos butig ang ginsugid niya sa iya iloy kon magsulat sya.

Nay, diri kami nagaobra sa isa ka restaurant. Masadya man kami tanan. Mabuot si Mrs. Robinson. Indi anay ako makapauli kay masaku gid kami.

Indi niya luyag nga mahibal-an sang iya iloy ang iya dinangatan sa impierno nga lugar nga ini diin sya nabilanggo. Indi niya luyag nga mahibal-an sang iya iloy ang pagpaniplang nga ginhimo ni Mrs. Robinson sang kapintas nga iya naagom. Indi niya luyag nga magakagha ang iya iloy.

Apang wala sya nagadula sang paglaom. Wala nagapuas sa iya dughan ang handom nga makapalagyo.  Apang bisan makapalagyo sya daw wala na sya sing kaisog nga magpauli sa ila baryo. Daw wala na sya sing nawong nga iatubang sa iya mga kasimaryo kag sa iya iloy. Nahuya na sya. Indi na sya bagay sa Baryo Bahaon, diin ang tanan ulay nga kinaugali.

Apang ang iya buko naunahan gali ni Rosalie. Hinali na lamang nadula si Rosalie nga nag-upod sa customer sini kag wala na nakabalik. Mga isa ka simana gid man nga wala sila sing balita kon diin si Rosalie. Apang sang mag-abot ang balita, daw bomba sa iya palamatin-an nga nagpakurog sa iya pagkatawo. Nasalapuan nga patay si Rosalie! Napatay kuno sa isa ka aksidente didto sa Mactan. Mayo kay may ngakuha nga paryente sa bangkay ni Rosalie kag ginbalik sa ila baryo.

Apang indi sya magpati nga napatay si Rosalie sa isa ka aksidente. Napat-od niya nga may kahilabtanan si Mrs. Robinson sa kamatayon ni Rosalie. Ining hitabo wala makapatalaw sa iya. Labi nga naghingalayo ang iya handom nga makapalagyo. Kag nakilala niya ang isa niya ka customer nga Arabo, si Khalid. Nagtan-ay ini sa iya nga mabulig. Dal-on sya sa Manila. Nagpasugot sya, makapalayo lang sya kay Mrs. Robinson.

Kag nag-upod sya kay Khalid sa Manila. Nakapalgyo sya kay Mrs. Robinson, apang daw wala magbag-o ang iya kahimtangan. Karon bilanggo naman sya ni Khalid nga sobra man kapintas kag kaimon. Apang gintugtan sya ni Khalid nga magtrabaho sa isa ka Videoke bar sa Ermita. Lunang ang iya ginpalagyuhan, sa lunang man gihapon sya nagtupa.

Sang ulihi, nahilway sya kay Khalid. Napatay si Khalid sang maumid ini sa isa ka rambol sa sulod sang klab. Nabilin sya nga nagaisahanon sa magamo nga siyudad. Sa iya panan-aw daw ulihhi na ang tanan para sa iya. Madugay na sya nga nagaubog sa lunang kag daw mabudlayan na sya nga makatakas. Kon indi sya maghulag, basi mapatay sya sa gutom sa mapintas nga siyudad. Kinahanglan padayon sya nga makasaplid bisan diutay agod may isulod sya sa iya suloksulok. Agod may inugbayad sya sa arkila sa isa ka kwarto nga daw tangkal sang baboy kadako. Wala na gani sya makapadala sang kwarta sa iya iloy sa Baryo Bahaon kag madugay na sya nga wala makasulat.

Pila na ka tingulan nga nagapabilin sya diri sa mapintas nga siyudad. Madugay na. daw nalimtan na gani niya ang ila baryo. Daw nahadlok na sya magbalik ukon magpakita didto. Liwan na ang iya pagkatawo karon. Indi na sya ang daan nga Luningning nga nagaubog-ubog sa baha sadto sa ila baryo, nga isa ka ulay kag lab-as nga bulak nga nagsugod pa lang sa pagpamuskad.

Karon ang tanan sa iya laya na. nalaya na ang iya palaabuton.

LIWAT sya nga nakapisik sang mag-agsik naman ang tinulo sang ulan sa iya nawong. Madugay na gali ang iya pagpanampuay sa bintana sang diutay niya nga kwarto. Indi pa sya mahimo maggwa kay mabaskog pa ang ulan. Sa unhan, nalantawan niya ang amat-amat nga pagdalom sang tubig ka gang paglutawlotaw sang mahigku nga mga basura sa kalye.

Liwan gali ang baha diri sa siyudad sangsa ila baryo. Sa ila baryo, may makuha nga grasya kon panahon sang tingulan. Yara ang pantat, taluan, puyo, mga uhong, ige, kag mga kahoy nga dulot sang baha. Yara ang nagalapta nga mga nasura nga ginaanod. Patay nga mga kuring kag ilaga, kon kis-a may idu pa nga napabay-an lang nga madunot sa higad sang kalye. Kag tuman kabaho sang ginaibwal nga tubig sa mga estero kag kanal. Maitom nga tubig nga puno sang kagaw.

Nakailis sya kay buko kuntani niya nga maggwa agod magkadto sa bodega ni Ah Lee. Si Ah Lee isa niya ka customer nga iya ginkadtuan kon mahubsan sang sensilyo sa iya bulsa. Wala nag id sya sing galastuhon. Wala na sya palanyapunon. Kaina tinapay lang ang iya ginpanyaga. Kon makakadto sya kay Ah Lee, makasaplid sya bisan diutay. Kuripot man abi ining Intsik nga sa iya panan-aw daw Budha katambok. Apang ginaantos lang niya ang kabaho ni Ah Lee. Kon indi basi magutman sya. Isa na abi ka semana nga sirado ang Videoke Bar nga iya ginasudlan. Under renovation. Indi man madalidali nga magsulosaylo sa iban nga klab. Gani subong nagamantener lang sya kay Ah Lee.

Sang hinali, nabuhian sang paglaom. Nakita niya ang isa ka bayhon nga ginluad sang kadulom didto sa unhan sang iskinita. Nagabitbit ini sang payong kay padayon ang bagusbos sang ulan. Kilala niya ining bayhon. Si bakwet. Duawon sya ni Bakwet.

Nakayuhom sya sang magsulod si Bakwet sa iya kwarto. May ginabitbit nga pinutos si Bakwet. Daw napaktan na niya kon ano.

“Gindal-an ko ikaw sang pansit. Ginbakal ko dira sa karinderia ni Aling Bestra,” hambal ni Bakwet kag ginhatag sa iya ang pinutos.

Gilayon niya nga ginbaton kag ihuwad ang pansit sa pinggan. Dayon niya kaon nga wala na gani makapangagda kay Bakwet. Gutom gid sya.

“Nakailis Ka?” pamangkot ni Bakwet.

“Makadto kuntani ako kay Ah Lee apang nag-ulan,” sabat niya. Nakita niya nga nagdulom ang nawong ni Bakwet. Nakakurisong.

“Maagwanta mo inang mabaho nga Intsik nga ina?”

“Wala na ako sing mahimo, Baks. Trabaho ko ini.”

“Kon nag-upod ka na lang sa akon, wala ka na sing palaligban sa inugsolod sa imo tiyan.”

Nakatulok sya kay Bakwet. Daw luyag sya magkadlaw. Nahibal-an niya kon ano ang buot silingon ni Bakwet. Kapila na sini ihinambit sa iya ang bagay nga ina. Paliwatliwat. Nagapangaluyag si Bakwet sa iya kag luyag sini nga mag-updanay na sila. Apang ginhangop niya nga isa ini ka makahalam-ot nga lahog.

Sin-o naman abi ang buang ang maluyag pa sa iya karon kahimtangan? Indi na kinahanglan nga pangaluyagan pa sya. Ang katumbas lamang niya pila ka papelon nga kwarta. Nagabaton gani sya bisan lima ka kilo nga bugas. Apang buang gid ining si Bakwet. Pangaluyagan pa sya. Pirme sya ginahagad nga maggwa kag magtan-aw sila sang sine. Pirme sya ginadal-an pansit kag kon anu-ano lang nga makaon. Kag bilang kabayaran sa mga kinaayo ni Bakwet sa iya, kapila niya ini agdahon nga matuog diri sa iya tupad. Apang indi si Bakwet. Daw wala ginahangad ni Bakwet ang iya lawas. Ano bala ang kinahanglan ni Bakwet sa iya? Paghigugma? May bahin pa ayhan ang paghigugma sa iya pagkatawo karon? Buang gid ining si Bakwet. Indi niya mahangpan.

Nakilala niya si Bakwet isa ka bes nga nagalakat sya pauli sa iya ginadayunan. Inabtan sya sang ulan sa tunga sang dalanon. Naghulonghulong sya sang mapasilungan, apang may ngapalapit nga isa ka tawo nga nagakapot sang paying. Gin-agda sya sini nga magsukob sa paying. Wala sya magdis-ayri. Gindul-ong sya sini tubtob sa iya ginadayunan. Nakilala niya ang lalaki nga si Bakwet.

Malapit gali sa iya ginadayunan ang ginaobrahan ni Bakwet nga isa ka hardware store. Kag gin-aku ni Bakwet nga pirme sya sini Makita nga nagalakat. Madugay na gali sya nga kilala ni Bakwet. Madugay na sya nga ginasulosondan.

Apang ang pagkilalahay nila ni bakwet daw wala lang sa iya. Sugod sadto masami na sya ginaduaw ni bakwet sa iya ginadayunan. Pirme ini may dala para sa iya. Pansit, siopao, tsokolate. Amat-amat nga nag-athag sa iya kon ano ang tuyo ni Bakwet. May luyag ini sa iya. Apang naham-ot pa sya. Indi bangod nga si Bakwet may pagkalaw-ay. Putot, mailum-ilom, pangu ang ilong, apang matimbunog ang lawas kag daw anad sa pangabudlay. Naham-ot sya kay bisan nahibal-an ni Bakwet kon ano ang iya trabaho, padayon ini sa pangaluyag sa iya. True love kuno sya. Sus!

Nasayran niya nga si Bakwet pareho niya nga gikan man sa probinsya. Kag madugay naman nga nagatrabaho diri sa Manila, bisan wala permanente nga trabaho. Dugaydogay nagsulosaylo. Apang mapisan si Bakwet kag determinado.

“Nagasupot ako. Kon may diutay na ako nga puhonan para sa negosyo, mapauli na ako sa probinsya kag didto mangabuhi tubtob san-o. indi ko luyag nga mangabuhi diri sa Manila,” hambal ni Bakwet.

Ginpadayon niya ang pagkaon sang pansit. Nagatulok lang si Bakwet. Sang makatapos sya kaon, natalupangdan niya nga padayon ang masusi nga pagtulok sa iya ni Bakwet.

“Ano?” Natunogan niya nga daw may luyag ihambal si Bakwet.

“Atong ginpangabay mo, nga madawhat ako sang balitagikan sa inyo sa Iloilo,” natuaw ni Bakwet.

“Ti?”

Nadumdoman niya nga isa ka bes nangabay sya kay Bakwet nga basi makabalita tuhoy sa iya iloy kag duha ka manghod, pahibal-on man sya. Madugay na abi nga wala sya makabalita tuhoy sa iya didto sa Baryo Bahaon. Ano abi kay pirme sya pigado ka gang una nga prayoridad karon sa iya pangabuhi amok on paano makatibawas diri sa mapintas nga kagulangan sang siyudad.

“May isa ako ka abyan nga negosyante nga pirme nagapa-Iloilo. Bulatero ini sya kag may pwesto sa Divisoria. Ginpangabay ko sya nga magkadto sa inyo banwa. Ginhatag ko ang ngalan sang imo iloy ka gang inyo baryo agod matultolan niya. Ikaw man ang naghatag sa akon sang inyo adres,” padayon ni Bakwet.

“Ti?” nagahawathawat ang iya pagginhawa. Madamo pa sing pasakayle si Bakwet.

“Natultolan niya ang inyo baryo. Nakabalita sya nahanungod sa imo iloy.”

“Ti?”

“Patay na ang imo iloy, Ning.”

Daw daguob ini sa iya palamatin-an. Nagmulodlo ang iya mga mata, nga sang ulihi gin-agyan sang masulog nga luha. Daw mapunaw ang iya pagginhawa. Daw matumba sya. Apang maabtik si Bakwet. Nasalo sya ni Bakwet. Nakanguyngoy sya sa abaga ni Bakwet.

“Tinapikan kuno sang balatian nga TB ang imo iloy. Ayhan sa sobra nga pangabudlay. Kag wala sing inugbakal sang bulong. Pila man ka tuig nga nag-antos ang imo iloy bag-o nagtaliwan. Ang imo kuno duha ka manghod didto sa inyo lola kag nagaeskwela man. Wala na kuno sila sang balita sa imo kon diin ka na. ang nahibal-an lang nila ang imo pagpa-Cebu sadto. Nagdumdom gani sila nga patay ka na, kay patay naman si Rosalie.”

Pila man ka oras ang iya pagpatulo sang luha. Wala na niya ginasapak si Bakwet nga nagahinulokan lang. sang maghulaw ang ulan, bumangon sya. Makadto sya kay Ah Lee. Kinahanglan niya ang paaliwansan agod maghupa ang kalian sang iya buot. Wala na gani niya matalupangdi kon diin na si Bakwet sang maggwa sya kag tuhoyon ang bodega ni Ah Lee.

Naabtan niya ang Intsik nga yara sa sulod sang bodega kag nagasuma sa abacus. May ginyupyop ini nga kwako. Napanimahuan niya ang baho sang apyan.

“Pautang.” Napautwas niya kag magtupad kay Ah Lee. Nagyuhom ang Intsik. Labi nga nagpirot ang mata.

Nakita niya ang isa ka botelya sang gin. Pinabuksan niya ini sa Intsik kag mangayo sang baso kag yelo. Sunodsunoran lang ang Intsik. Sya ang agalon ni Ah Lee, indi pareho nanday Mrs. Robinson kag Khalid nga sya ang ulipon.

Masako ang iya ung-ong sa baso nga may gin. Anad na sya sa mga ilimnon, bisan sa ginadumilian nga dro. Daw natun-an na niya ang tanan nga bisyo diri sa siyudad. Sa gwa, mabatian niya nga liwat bumohos ang ulan. Pat-od nga magabaha naman sa gwa kag magabuga sang itom nga dugo ang mga kanal kag mga estero. Wala na niya mahibalui ang paglipas sang mga inoras. Inulipon sya sang ispirito sang alak. Daw nagatiyog na ang kalibutan sa iya panan-aw. Salamat lay naibanan ang iya kalisod.

Sang makahugsoy sya, nabatyagan niya nga kinungkong sya ni Ah Lee. Ginlatag ang iya lawas sa tapi nga katre nga yara sa sulod sang bodega. Nakita niya ang nawong ni ah Lee nga nagatamod sa iya. Apang wala sya naggiho. Sang hinali, nakabati sya sang lagapok. Nakita niya ang nawong ni Ah Lee nga nagkuriit, kag nagdula sa iya panan-awan. Nakita bala niya nag nawong ni Bakwet? Indi niya mapat-od. Apang nabatyagan niya nga liwat, may nagkungkong sa iya, paggwa sa bodega. Nabatyagan niya ang mga tinulo sang ulan nga nagatupa sa iya lawas, apang wala sya maghulag. Amo lang ato ang iya matandaan.

ANG masilaw nga silak sang adlaw ang una nga nabanaagan niya sang imuklat niya liwat ang iya mga mata. Kaagahon na. wala na sing ulan. Naghulonghulong sya. Ginapangilala ang kwarto nga iya nahamtangan. Indi ini ang iya nga kwarto. Kay sin-o? nakabalikwas sya. Nagbangon kag nagpungko sa bibi snag kama. Didto kag nakita niya si Bakwet nga nagatulok sa iya.

“Kwarto ko ini. Subong mo, nagaarkila man ako sang kwarto. Sa Pasig ini.” Hamabl ni Bakwet.

Ini ang una nga kahigayunan nga pagkadto niya sa ginaistaran ni Bakwet. Wala gani sya sadto makahibalo kon diin nagaistar si Bakwet. Wala ini nagapanugid bisan kay sin-o.

“Ngaa diri mo ako dinala?” Pasikto niya nga ginsapupo ang iya agtang kay medyo masakit pa ang iya ulo.

“Indi mayo didto sa imo kwarto. Basi maumid ka sa natabo kagab-i.”

Nadumdoman niya si Ah Lee. Nadumdoman niya ang paghakwat sa iya ni Ah Lee, kag may naglagabong.

“Ano ang natabo kay Ah Lee?” pamangkot niya.

“Ginsundan ko ikaw didto sa bodega ni Ah Lee. Hubog ka katama. Wala ko maluyagi an gang luyag himuon sa imo ni Ah Lee. Linampusan ko sya sang barateha sa ulo. Kag gindara ko ikaw diri.”

“Ngaa bala nagapahilabot ka?”

“Malain ang iya buko sa imo.”

“Malain? Ano ang malain? Trabaho ko inang ginatumod mo nga malain.”

“Ning, untati na inang malain mo nga trabaho. Inang bisyo mo. Untati na inang amat-amat na dalom ang imo pagkalugdang sa lunang. Tinguhai nga makatakas bag-o mangin ulihi ang tanan.”

“Ulihi na ang tanan, Bakwet. Indi na ako makatakas. Diin ako makadto? Patay na ang akon iloy. Indi na ako magpauli sa amon baryo.”

“Indi pa ulihi ang tanan, Ning. Buligan ko ikaw. mag-upod ka sa akon. Magtukod kita nga duha sang bag-o nga pangabuhi.”

Wala sya makasabat. Nagtindog sya kag maggawa sa bintana. Wala na sing ulan. Apang nagapabilin ang baha. Ginaanod sang baha ang mga basura. Mga mahigko nga papel. Husto lang bulobalinsayon sang baha. Wala sing pat-od kon diin isaplid. Basura na gali sya.

“Indi ako mahimo magpabilin diri. Mahimo nagapangusisa na subong ang mga pulis sang natabo kay Ah Lee. Nabatian ko sa radio kaina sang kaagahon nga didto subong si Ah Lee sa hospital. Bukol man lang sa alipudwan ang samad. Apang indi ko luyag nga magtener diri sa siyudad. Makasasala ang siyudad. Mapauli na ako sa amon probinsya. Mag-upod ka sa akon, Ning. May paglaom pa kita nga magpasad sang bag-o nga pangabuhi.”

May paglaom pa ayhan sya? Ngaa wala? Buhi pa man sya. Nadumdoman niya ang natabo sa iya didto sa ila baryo nga bahaon. Sadtong ginadaldal sya sang nagabaha nga suba kag yara sa bigki sang kamatayon, wala gani sya madulai sing paglaom. Tubtob nakakapyot sya sa isa ka kahoy kag nakaluwas sya sa pagkalumos.

Nakalikaw sya sa ila baryo nga bahaon. Nakatusmog sya sa siyudad, mas grabe gali ang baha. Bisan indi tingulan, ang siyudad madugay naman gali natugdang sa baha – baha snag kasal-anan. Baha nga ginatugdangan sang madamo lamang nga mga kalag – mga criminal, mga drug addict, mga manugpakilimos, lakip sanday Mrs. Robinson, si Khalid, si Ah Lee, and iya mga customer, kag sang mga babaye nga manubo sing lupad kapareho niya. Karon lang niya namarasmasan nga madalom na gali ang iya nga pagkatugdang. Kon sadto tubtob tuhod lang, karon ayhan tubtob hawak na. kag kon indi sya maghulag basi malumos na sya. Kaangay sang pagkalumos sang madamo nga makasasala nga mga kalag nga karon ayhan didto na sa impierno.

Kinahanglan matuod niya ang makapyutan bag-o sya anuron pakadto sa madalom pa gid nga bahin sang baha sang kasal-anan, diin pat-od na ang iya pagkalumos. Pareho sadtong pagkapyot niya sa kahoy sang gindaldal sya snag nagangurob nga tubig sang suba nga amo ang nagluwas sang iya kabuhi.

Kag sa iya kahimtangan karon nga ginadaldal sang baha sang kasal-anan, ang iya nag id lang masaligan nga makapyutan amo si Bakwet. Huo, si Bakwet daw subong sang mapag-on nga kahoy nga gin-anod mansang baha nga sarang niya makapyutan agod indi sya malumos. Si Bakwet amo ang iya kaluwasan.

Binaton niya ang palad ni Bakwet sang itan-ay ini sa iya.

* Ang ini nga sugilanon nagdaog sang Ikaduha nga Padya para sa Short Story Regional Languages – Hiligaynon Division sang Carlos Palanca Memorial Awards for Literature sadtong tuig 2000.

Haligi nga Asin (Malip-ot nga Sugilanon ni Lester Mark P. Carnaje)

            NABATYAGAN pa ni Donnabelle ang epekto sang bulong nga iya gintumar. Tatlo n aka adlaw ang naglipas sugod sang gintumar niya ang bulong nga ginhatag sa iya sang aborsyonista sa Villa. Siling sang iya nobyo sa hayskul nga si Collin, sa una lang ina. Apang nabatyagan niya nga amat-amat nga ginapatay sang bulong ang lapsag sa iya taguangkan. Daw nagakatunaw kaangay sang gintampok nga asin sa bodega sang iya lola kon mabasa sang ulan.

            Preska pa sa iya hunahuna ang pagbaisay niya sa tunga sang iya mga suod nga mga amiga. Naugot gid sya nga madumduman ini. Kahapos lang para sa ila sa pagpamat-ud nga nga dapat buhion niya ang kabuhi sa sulod sang iya tiyan. Kadasig sa ila magdesisyon nga isa ini ka responsibilidad, isa pa gani ka pribilihiyo. Ugaling para kay Donnabelle, daw kaangay lang ini nga nagapas-an sya sang kaing nga puno sang asin sa tanan nga tinion. Basta indi gid ini mahimo, indi gid bisan ano ang matabo, amo ang mando sang paminsaron niya sa iya tagipusuon.

            Kasakit para sa iya nga ginpasulabi pa sang iya mga amiga ang unod nga iya ginadala. Inang magamay nga kabuhi sa sulod sang iya tiyan. Ginakaugtan niya ini, ginakangil-aran gid niya. Naakig man sya sa iya mga abyan, bangud wala nila sya ginbuylugan nga ipahulog ini. Amo nga nagdesisyon sya nga magpalipas sang iya problema sa katapusan sang semana sa asinan nga ginapanag-iyahan sang iya lola. Maayo nga lugar suno sa iya, agod makapaminagbinag sya. Dugang pa, wala ang iya lola, luwas lang kay Delia kag ang mga tinawo sa asinan.

            MAAYO LANG kay wala makatalupangod si Manang Delia, ang suluguon sang balay, sang magtiid si Donnabelle paguwa sa kusina agod makahaklo sang malimpyo nga hangin sa gab-i. Wala sya nanamitan sa sud-an nga ginluto sang suluguon, sinabawan nga lukon, tama kaasin sang panabor niya kag nadulaan na sya sing gana sa pagkaon. Ilabi pa nga nagsakit ang iya tiyan, epekto siguro sang bulong.

            Sa guwa sang balay, nakita niya ang alagyan padulong sa asinan. Sa pagkanami sang pangamusta sang hangin halin sa kalalawran. Daw ginabuyok sya nga magdalagan padulong sa bandihan sang asinan.

            Katahum sang asinan tulukon sa idalom sang kasanag sang bulan. Ang tags aka kwadro sini ang napuno sang tubi nga alasinon, kag nagakibon sang mga nagaambahan nga mga bituon gikan sa kalangitan. Tuman kalinong sang asinan, husto lang agod makapahunayhunay sya sang iya paminsaron.

            Nagtikang si Donnabelle pakadto sa malapad nga asinan sang iya lola. Indi niya kinahanglan pa nga magdala sang lampara. Ang kasanag na lang sang bilog nga bulan ang magatuytuy sa iya.

            Nakita niya nga wala sang may nagbag-o sa asinan. Nagatindog man sa gihapon ang payag kon sa diin pirmi niya ginapanaguan upod sang iya mga pakaisa nga lalaki kon ginatawag sila sang ila lola sang bata pa sila.

            Nahidlaw nag id sya sa ila. Ang iya mga pakaisa kag ang paghinampang nila sang ‘asin-asin’ sa tunga sang asinan taga-gab-I, kon masanag ang bulan. Nadumduman pa niya nga nagasinggitan si lola nila kon mag-uyatay na sila sang kamot kag magtipon pabilog. Pagkatapos ginatungtung ang ila tuo nga tiil sa ibabaw sang nagauyatay nga kamot kag magtintin pawala samtang nagakanta sing ‘asin-asin, asin-asin.’ Dayon nagakalaagsikan ang ila shorts sang tubi sa asinan kag kon makapuyan na sila, nagakalatumba kag magkilinadlaw.

            Nagatagsing gid sa ila dulunggan ang kaakig sang ila lola sa ila nga magpalakaisa kon magpauli sila nga basa ang shorts kag higku ang bayo sang lutak halin sa asinan. Pagkatapos ginagusnit niya sila sa hita agod indi na magliwat. Apang tingkuyan gid sila, nagabalik man sila gihapon sa asinan pagkagab-I, kon masanag ang mga bulan. Mga balingag gid ang masami nga ginaugtas sang ila lola.

            Nagyuhom si Donnabelle. Ginhikap niya ang iya tiyan sa paghandom nga wala ini sing unod. Gin-uba niya ang iya tsinelas kag dayon nga naglusong sa isa ka bandihan nga puno sang tubi nga alasinon. Dangat lang sa buku-bukuhan niya ang kataason sang tubi apang nabatyagan niya nga tama ini ka bugnaw. Nanamian gid sya. Daw pareho lang sang una ugaling nagaisahanon lang sya. Wala ang iya mga pakaisa nga lalaki agod maghinampang upod sa ila anay pinakapaborito nga hampang.

            Nagpanilag si Donnabelle sa palibot kon may tawo nga nagalantaw sa iya. Wala gid, wala, ang pagdumdom niya. Nagtulok sya sa masanag nga bulan tapos sa iya tiilan. Gin-alsa niya ang iya tuo nga tiil kag dayon nga nagtintin, gin-untay ang duha ka kamot sa kiilid kag ginhanduraw nga daw may ginauyatan sya nga kamot samtang nagakanta sang ‘asin-asin, asin-asin.’

            Katahom sa iya lantawon nga nagatintin sa is aka tiil sa tunga sang asinan. Nagabanaag sya ilabi na nga nakabestida nga puti sa idalom sang bilog nga bulan. Daw halos ang bug-os nga kasanag sang bulan sa iya naggikan.

            Ginpiyong niya ang iya mga mata kag nagpamati sa pagtinamsak nga tuga sang iya pagtintin. Nawili gid sya mmati sa tunog sang nagatinamsak nga tubi sa iya tiilan. Apang nasubuan sya nga wala sya sang kaupod. Ginpadasig pa gid ni Donnabelle ang pagtintin sa pagdumdom nga magdamo kag maggahod ang pagtinamsak sang tubi. Kaangay bala nga kaupod niya ang iya mga pakaisa nga gahinampang.

            “Ano ang ginahimo mo?” Tingog sang isa ka bata nga babayi.

            Nakibot si Donnabelle sa iya nabatian. Nag-untat sya sa pagtintin kag nabatyagan ang dayon nga pagpitik sa iya tiyan. Daw nagahimumugto ang pagginhawa sang lapsag sa sulod sini. Ginhikap niya ang iya tiyan, dayon nga nagliso agod pangitaon ang tingog nga nagsamong sa iya pag-isahanon.

            Nakita niya ang bata nga babayi nga nagpakibot sa iya. Malip-ot ang iya buhok, tubtob lang ini sa iya nga dulunggan. Naka-tsinelas kag nakasul-ob sang puti nga bayo kag shorts. Nagayuhom ini kay Donnabelle.

            “Ngaa nagatintin ka?” namangkot ang bata.

            “Sin-o ka? Ngaa ari ka diri?” dayon nga hambal ni Donnabelle. Naugot bangod may nakakita sa iya sa tunga sang asinan.

            “Ako si Panchay, ang bata nga magamay,” madasig apang malum-ok nga sabat sang bata. Nagayuhom man siya gihapon.

            “Panchay ang bata nga magamay? Ngaa ari ka diri?”

            “Dugay na ako diri. Nagahampang ka?”

            “Gab-I na para sa isa ka bata nga maglagaw diri sa asinan. Diin si nanay mo?” naglugpay ang tingog ni Donnabelle. Nag-ugdaw na ang iya kaugot bangod sang matam-is nga yuhom ni Panchay.

            “Tudlui ko bi sang imo ginahampang.”

            Natingala si Donnabelle sa pangabay ni Panchay. Apang naham-ot gid sya sa hunahuna nga bata lang gali ang nagalantaw sa iya samtang nagasaot sa tunga sang asinan.

            “Tudlui ko bi,” hambal niya liwat.

            Ginpaypay ni Donnabelle si Panchay kag ginsugo nga ubahon ang iya tsinelas. Nagyuhom sing todo si Panchay kag dalidali nga nagdalagan sa tupad sang iya bag-o nga amiga nga nagatiniil. Nanamian gid si Donnabelle mamati sa pagtinamsak sang tubi sa pagdalagan ni Panchay. Daw nadula ang iya kasubo.

            Ginhimutaran niya si Panchay. Maluluy-on ang iya mga mata. Maitom kag masinadyahon kaangay sang mga bituon nga nagakinanta sa kagab-ihon. Makalulugpay ang iya mga yuhom. Mapunaw sang mga problema.

            Nagbalikid si Donnabelle sa palibot agod hibaluon kon may iban pa nga bata. Nagpaabot sya nga may ara pa mag-intra sa ila ni Panchay. Apang wala na sang may nag-abot pa. Nagkasubo sya sing makadali ugaling nabatyagan niya ang magagmay nga tudlo ni Panchay nga nagapanguhit sa iya tiyan dampi. Nakita niya ang matam-is nga yuhom sini kag madasig nga nagbalik sa iya hunahuna ang pangabay ni Panchay.

            “Bal-an mo kon ano ang akon ginahampang?”

            “Lumpat-lumpat?” ang inosente nga sabat ni Panchay.

            Nagkadlaw si Donnabelle apang natingala gid si Panchay sa iya reaksyon.

            “Asin-asin ang tawag sa akon ginahampang.”

            “Asin-asin? Ngaa haw?”

            “Wala ako makahibalo. Siguro bangod sa tunga kita sang asinan nagahampang.”

            Gintudluan ni Donnabelle kon paano ginhampang ang ‘asin-asin,’ samtang ginauyatan ni Panchay ang sidsid sang iya bestida. Katulad sang bata-gamay nga nagakapot sing hugot sa bestida sang iya nanay.

            Wala mabalaki si Donnabelle sa pagpanguyapot ni Panchay kag padayon man sya gihapon sa pagtudlo sa sini. Ginsugid niya nga kinahanglan madamo sila agod mas masadya ang ila paghinampang. Sang natapos na sya sa pagpaathag, ginpakita niya kon paano ini ginahampang.

            “Sunda bala ako, Panchay.”

            “Amo sini ho?” alsa ni Panchay sang isa niya ka tiil kag gin-untay ang kamot nga daw may ginauyatan nga isa pa ka kamot.

            “Huo. Handurawa lang nga may kaupod kita kag nagakinaptanay sang kamot dayon nakapalibot kita.” Gin-uyatan niya ang kamot ni Panchay.

            “Damo gid?”

            “Huo, damo gid. Tapos magtintin kita, nagatintin pawala. Ginatungtong ang aton tiil sampaw sa ibabaw sang aton nauyatay nga kamot sa tuo. Padayuna ang pagtintin kag magdungan sa kanta nga ‘asin-asin, asin-asin.’”

            “Asin-asin, asin-asin.”

            “Sigiha pa ang pagtintin.”

            “Asin-asin, asin-asin.”

            “Araguy!”

            Hinali nga nauntat si Donnabelle sa pagtintin sang mabatyagan niya nga nagsakit ang iya tiyan. Gintulok sya ni Panchay nga may katingala.

            “Sakit tiyan mo?”

            Ginpikit ni Donnabelle ang iya mga mata sa kasakit kag nagluhod. Ang duha niya ka kamot nagakapot sing hugot sa iya tiyan. Nagtulok sya sa bulan kag naghaganhagan ang kasakit nga iya nabatyagan.

            “Ngaa nagluhod ka? Lain imo matyag?”

            “Wala lang ini, Panchay. Indi ka magkabalaka, madula lang ini.”

            “Madula ang sakit sang imo tiyan?”

            “Huo, Panchay. Sige, maghampang ka pa.”

            Gin-usisa sya sang mata sang bata nga may kasubo. Nadula na ang matam-is niya nga yuhom.

            “Ngaa nagsakit tiyan mo?” pamangkot niya kay Donnabelle.

            “Bangod luyag ko pa maghampang.”

            Nakibot si Donnabelle sa tinaga nga nagguwa sa iya baba. Wala gid sya maghunahuna sa kon ano ang dapat niya isabat. Nabatian niya nga nagtinaghol ang mga ido sa balay sang iya lola. Wala na nagasiga ang suga sa kusina.

            “Gab-I na, Panchay. Pauli ka na sa inyo.”

            “Indi ka na maghampang?”

            “Buwas naman, gasakit pa ang akon tiyan.”

            “Ngaa haw?”

            “Husto na, Panchay. Mabalik lang ako diri buwas. Kon wala na ang nagasakit akon tiyan kag magahampang kita liwat.”

            Nagtindog si Donnabelle. Naglakat padulong sa nahamtangan sang iya tsinelas kag ginsuksok ini. Malakat na kuntani sya sang mamutikan niya nga wala nagsunod si Panchay sa iya. Nagbalikid sya agod tawagon sya. Apang hinali lang si Panchay nga nadula kag ginbilin pa niya ang iya tsinelas.

            Kinulbaan si Donnabelle. Nagpalanindog ang iya balahibo ugaling indi na gid niya maagwanta ang sakit sang iya tiyan. Ginpulot niya ang tsinelas ni Panchay kag dalidali nga naglakat padulong sa balay sang iya lola.

            ALAS DIYES na sang aga sang mamuragmuragan si Donnabelle sa iya katre. Nakita niya ang bukas nga bintana kon sa diin sya nagtaklas pasulod sang nagligad nga gab-i. Mahimo nagsalig si Manang Delia nga nagakatulog na sya amo nga ginsirahan niya ang puwertahan pasulod sa balay. May lutak pa ang isa ka kurtina nga iya ginbuyutan. Nakalatag ang iya puti nga bestida sa salog tupad sang tsinelas nila ni Panchay.

            Kahumot sang panagbalay sang hangin sa iya kwarto. Nagbangon sya kag naglakat padulong sa masangkad nga bintana. Nadula na ang kasakit nga iya ginabatyag. Natalupangdan niya nga may mantsa sang dugo ang iya bestida sa salog. Sa may buli dampit. Nadumduman niya dayon nga gintagasan sya sang dugo kagab-I nga tuga sang iya bulong nga ginainom. Nangil-aran sya sa pagtulok sang pagkapula sini. Gilayon niya nga ginhunos ang lutakon nga kurtina kag ginhaboy sa salog agod matabunan ang iya bestida kag tsinelas, luwas lang sa tsinelas ni Panchay nga wala malab-ot sang kurtina nga puti. Ginpulot ni Donnabelle ang duha ka magagmay nga tsinelas kag nadumduman niya ang matam-is nga yuhom kag masinadyahon nga mata ni Panchay.

            Pagkatapos niya mahimos ang hiligdaan, ginpahigad niya ang mga lago nga natabunan sang kurtina sa kilid sang aparador kag nagpadulong sa kusina. Dala ang tsinelas ni Panchay kag isa ka tabletas sa bulsa sang shorts nga itom agod indi matalupangdan kon tagasan sya liwat sang dugo.

            Wala si Manang Delia sa kusina sang magsulod sya. Bitbit ang tsinelas ni Panchay, ginbutang niya ini sa kilid sang pwertahan paguwa sang kalan-an. Nagkuha sya sang isa ka baso sang tubi kag gintulon ang tabletas sa isa ka inom. Siling sang aborsyonista padayunon niya ang pag-inom sang bulong sa sulod sang is aka semana. Dayon nga nag-abot si Manang Delia, ang suluguon.

            “Maayong aga, day. Ginagutom ka?”

            “Manang Delia, kilala mo si Panchay?” pamangkot niya sa suluguon.

            “Panchay? Sin-o na sya, day?”

            “Si Panchay bala, ang bata nga babayi nga gamay. Mga anom siguro ka tuig.”

            “Wala, day. Kilala ko ang tanan diri nga bata sa palibot sang asinan apang wala gid ko kabati sang ngalan nga Panchay. Wala ko na makakilala sa iya, day.”

            “Sige na lang. Salamat.”

           

            SANG sina nga hapon, nagguwa si Donnabelle padulong sa asinan. Didto, ginpamangkot niya ang mga tinawo sa asinan. Pati na si Tyo Mateo, ang manogbantay sang asinan ang iya ginkulit nahanungod sa kay Panchay. Apang wala gid sang may nakakilala sa kay Panchay.

            Tinak-an lang si Donnabelle ka pangita kay Panchay. Gani nagbalik na lang sya sa balay sang iya lola agod hulaton nga kapuyon ang adlaw. Nadumduman niya ang ginsaad niya kay Panchay nga magbalik sa asinan agod maghampang. Didto na lang niya ibalik ang tsinelas ni Panchay.

            Nalangkag nag id si Donnabelle nga makita si Panchay. Basi may mga upod na sya agod mas masadya ang ila paghampang. Kasadya gid mamati sa mga pagtinamsak sang mga tubi ilabi na kon madamo ang nagatintin nga mga tiil. Luyag gid niya nga magbalik sa pagkabata kag maghampang sa asinan sa idalom sang bulan.

            Nagpitik ang iya tiyan. Wala na niya ginsapak pa bangod nagadalamguhanon sya sang tion nga magkit-anay sila liwat ni Panchay.

            Ginatan-aw ni Donnabelle ang kalaparon sang asinan sa ganhaan sang balay. Ginbantayan niya 

ang pagpangaypot sang mga tinawo sang katapusan nga kaing sang asinan kag ginpas-an ini ni Tiyoy Mateo agod ihuwad sa bodega. Kaambong sa ila tulukon nga ginadilapan sang balhas kag ginatrapuhan sang kasilaw sang adlaw sa kahapunanon.

            “Indi ini dapat pag-ibun-ag. Indi gid ini dapat magguwa, kadamo pa ako sang plano sa akon kabuhi. Indi ko luyag nga mangin is aka dalaga nga nanay sa edad nga 18, kaangay sang akon amiga nga si Helen. Gusto ko pa mangasadya, gusto ko pa makatapos sang Mass Comm, sa pag-eskuwela. Kon mahimo pa lang, gusto ko pa maghampang sang ‘asin-asin,’”  siling ni Donnabelle sa iay kaugalingon samtang ginhimas ang iya tiyan. Nagasandig sa poste sa kilid sang ganhaan sang balay nga kag nagagirinual ang iya nga paminsaron.

            Ginpanulukan niya ang iya kaugalingon nga nagasaot sa gihapon sa tunga sang asinan upod ni Panchay sa idalom sang bulan. Nagasaot, nagahmapang nga wala sing ginadumdom nga problema kundi nagasinadya. Daw indi na gid sya makahulat sa pagtulog sang adlaw sa asinan.

           

            GINKAPOY lang sa pagkinagalong ang mga sirom-sirom sang ginbayaan ni Donnabelle ang kalan-an sa panyapon. Indi niya nauyunan ang sinabawan nga bangros ni Manang Delia. Tuman k alas-ay suno sa panabor niya.

            Ginhulat niya nga manghugas si Manang Delia sa kusina. Kag amat-amat nga nagpalayo sa ganhaan sang balay padulong sa asinan. Dala ang tsinelas ni Panchay, nagdalagan sya nga daw bata-gamay. Nag-ilis na sya sang shorts kag t-shirt nga puti. Ang iya buhok nagalaylay tubtob sa abaga apang ginasalapid ini sang hangin.

            Mas maambong subong ang bulan. Kahapos na lang para sa iya nga pat-uron ang dalaganan. Kasanag gid sang alagyan.

            Dako ang kasadya ni Donnabelle sang iya makit-an si Panchay nga may upod nga mga bata nga lalaki. Ginahanduraw niya nga katulad man sila sang iya mga pakaisa nga lalaki.

            Nagahampang na sila. Nagpasalamat si Donnabelle nga natudluan na sila ni Panchay sang ‘asin-asin.’ Gilayon sya nga nagpalapit sa ila.

            “Ari na kami,” nagayuhom nga pagsugata ni Panchay.

            “Maayo kay damo kamo, agod nga mas masadya kita.”

            Ginbutang ni Donnabelle ang tsinelas ni Panchay sa kilid sang bandihan sang asin kag gin-uba ang iya ginasul-ob sa tiilan. Nagpadulong sya sa mga bata nga lalaki nga kaupod ni Panchay.

            Namat-od sya nga indi mag-intra sa ila bangud tuman na sa iya kadako agod malab-ot sang ila tiil ang iya nga kamot. Apang luyag ni Donnabelle nga pamatian ang damo-damo nga pagtinamsak sang tubig sa idalom sang ila magagmay nga mga tiil. Luyag niya ang ila pagkinadlaw kag pagkinanta sang ‘asin-asin.’

            Ginpiyong niya ang iya mga mata samtang ginapalibutan sya sang mga bata. Nagauyatay ang ila nga kamot, nagatintin kag nagakinanta, kag nagakinadlaw.

            “Asin-asin, asin-asin.” Kanami sang ila magagmay nga mga tingog.

            Gin-alsa ni Donnabelle ang iya tuo nga tiil. Gin-untay ang duh aka kamot sa kilid nga daw may ginauyatan nga kamot. Ginmuklat niya ang iya mata sing makadali agod magtulok sa guya sang bulan. Nagyuhom sya kag nagpiyong liwat.

            “Asin-asin, asin-asin.” Padayon ang pagkanta sang mga bata.

            “”Luyag ko nga mangin baw-as kaangay sang bulan,” siling niya sa iya kaugalingon. Kag nagtintin dungan sa kanta sang mga kabataan.

            “Asin-asin, asin-asin.”

            Sa hinali, nagsakit ang iya tiyan. Nabatyagan niya ang katapusan nga pitik sang kabuhi sa sulod sang iya taguangkan. Apang gin-antos niya ini. Padayon sya gihapon sa pagtintin. Nagpitik ini liwat sing tuman ka sakit nga nagguraab si Donnabelle. Nag-untat sa pagkanta ang mga bata kag si Panchay sang maglumpiga si Donnabelle sa kasakit sa asinan.

            “Ngaa luyag mo maghampang?” tingog sang isa ka bata nga babayi.

            “Panchay, buligi ako, palihog. Tama ka sakit.”

            “Ngaa luyag mo maghampang?” pamangkot sini liwat.

            “Panchay, palihog.”

            “Ngaa luyag mo maghampang?” masinulub-on nga tingog sang bata.

            Gintulok ni Donnabelle si Panchay. Wala na sya nagayuhom. Nagtindog si Donnabelle bisan nagasakit ang iya nabatyagan.

            Nagyuhom sya kay Panchay, apang wala ini magbalos sing matam-is nga yuhom sa iya. Gintulok niya ang bulan, natabunan na ini sang panganod. Daw nagdulom ang kalibutan.

            “May bata sa sulod sang akon tiyan, Panchay.”

            “May bata?”

            “Indi ko ini pag-ibun-ag bangud gusto ko pa maghampang upod sa imo.”

            “Paano sya makahampang?”

            “Indi. Indi na sya makahampang pa, Panchay.”

            “Gusto ko pa maghampang.” Naghibi si Panchay.

            “Ti, nagahampang ka man subong. Upod sa akon, upod sa imo mga abyan nga lalaki,” ulo-ulo niya.

            “Gusto pa namon maghampang,” naghibi man ang mga bata nga lalaki.

            “Gusto niyo pa maghampang?” Wala makahangop si Donnabelle sa ila.

            “Gusto ko maghampang. Gusto pa namon maghampang, apang paano kami makahampang? Paano?” hibi ni Panchay.

            “Ano ang buot ninyo silingon?”

            “Ngaa indi mo ako pahampangon? Paano mo ako pahampangon?”

            Sa hinali nagpahigad ang mga panganod sa palibot sang bulan. Ang kasanag sini nagtuon padulong kay Panchay. Nakabesida sya nga puti kag nagatiniil. Maputi ang iya guya, daw may mga duna nga kasanag.

            Ginkulbaan si Donnabelle. Indi niya mapatihan ang iya nakit-an. Si Panchay, kaangay sa iya kaputi. Kaangay sa iya kalip-ot ang buhok sang bata pa sya. Kaangay ang kaitom sang ila mata, pati na ang ila baba kag ilong. Magkaitsura gid sila ni Panchay sang bata pa sya. Kag ang mga lalaki sa palibot niya, magka-itsura sang iya mga pakaisa nga lalaki sang una.

            Gintulok niya liwat si Panchay. May nagtulo nga luha nga asin sa iya masinulub-on nga mga mata. Luyag ni Donnabelle magdalagan. Magdalagan pahilayo sa kay Panchay sa ila apang indi sya makahulag.

            “Indi na ako makahampang. Amon a sini ang akon katapusan nga paghampang upod sa imo diri sa asinan.”

            “Indi. Indi ko ikaw kilala. Pahilayo ka sa akon. Sa iban kamo nga asinan maghampang, pahilayo!”

            Nag-uyatay liwat sing kamot ang mga bata nga lalaki kag si Panchay. Dayon nila nga gintungtong ang ila tuo nga tiil sa ibabaw sang nagauyatay nga kamot sa tuo. Dayon nagsugod sa pagtintin pawala, palibot sa kay Donnabelle.

            “Asin-asin, asin-asin,” kanta nila.

            “Indi, pahilayo kamo sa akon. Pahilayo!” singgit ni Donnabelle.

            “Asin-asin, asin-asin,” padayon nga pagtintin sang mga bata.

            Nagsinggit  si Donnabelle sing mabaskog nga may kakugmat kag kasakit. Nakit-an niya nga nangin asin ang duha niya ka tiil. Ginpilit niya nga makahalin sa iya ginatindugan apang indi na sya makahulag.

            “Asin-asin, asin-asin,” nagbaskog ang pagkanta nila.

            Nagsaka ang asin sa hawak ni Donnabelle, sa iya dughan, sa iya tutunlan. Nabatyagan niya nga nagaasin ang iya kasudlan, ang iya dughan, ang iya tagipusuon, ang iya nga tiyan.

            “Indi, indi!” nagtulo ang luha ni Donnabelle.

            “Asin-asin, asin-asin, asin-asin…”

            Kanta lang ni Panchay kag sang bata nga mga lalaki ang mabatian sa bug-os nga asinan. Kanami sang ila nga tingog, kalum-ok pamatian. Makawiwili ang pagtinamsak sang ila tiilan. Ang kasanag sang bilog nga bulan ang katapusan ni Donnabelle nga nakit-an antes nag-asin ang iya uluhan. Padayon sa pagkanta, sa pagtintin palibot kay Donnabelle sanday Panchay kag ang mga bata nga mga lalaki. Nagabanaag sa idalom sang kalangitan, daw may mga duna nga kasanag sila nga tanan.

            Si Donnabelle, nangin haligi nga asin.

           

*Ang ini nga sugilanon nagdaog sang Ikaduha nga Padya para sa Short Story Regional Languages - Hiligaynon Division sang Carlos Palanca Memorial Awards for Literature sadtong 2003.