BUKAYO ni Agnes Españo - Dimzon

Bukayo ang ginhalinan sang tanan. Nagbasa kami sa klase sing isa ka malip-ot nga sugilanon nga ang tig-ulo “Bukayo.” Ginsulat ini ni Mark Anthony Orquejo sang Antique. Cheesy nga love story, indi madalom ang tema kag bagay lang pangkilig sang mga kabataan sa high school. May isa ka inosente nga estudyante ang namangkot.

‘Ma’am, ano ang bukayo?”

Laragway sang bukayo.

Jesus Maria! Husto gid man ang ginhimo namon nga isulod ang subject nga Hiligaynon sa Creative Writing curriculum sa amon eskwelahan. Ngaa? Kay tungod wala labot sa pinitla na ang panghambal sang mga kabataan sang aton pulong subong, nagakadula pa gid sila sa mga bagay naangot sa aton pang-adlaw-adlaw nga pangabuhi. Bukayo gid lang, indi na makilala? Hay maan.

Gani…

“Ma schedule kita sang walk around the city, sa mga dumaan nga bahin sang siyudad. Gusto niyo man?”

“Yes ma’am! Yes ma’am!” The interest is alive and well, at least.

“Gusto niyo man makita, wala labot sa baligyaan sang bukayo, kon diin mahimo magbakal sang lumay o love potion nga ginatawag?”

“Yes ma’am, yes ma’am!” Well…

Nahibal-an ko nga wala sang lumay nga ginabaligya sa side walk, apang ginhambal ko nga mangita kami. Nahibal-an ko nga may mga crush na sila nga gusto gid nila lumayon. Lol!

“Malantaw ta liwat ‘Sonata’ sa Cinematheque, ma‘am.” Ang Sonata pelikula nga gin-direct ni Peque Gallaga nahanungod sa kabuhi sang sadto anay isa ka diva nga umalamba nga nalipasan na sang panahon. Nagapakita ini kon paano sya nakatibawas sa iya masubo nga kahimtangan sa bulig sang isa ka bata nga lalake nga nangin abyan kag inspirasyon niya sa pagbag-o. Ang pelikula nagapakita man sang pangabuhi sang mga hasyindero kag sang ila mga kabulig sa malagpad nga kadutaan sang Negros. Nalantaw na namon ini nga pelikula sang nagligad nga summer workshop, apang daw gusto pa gid nila kuno maghibi liwat bangod masubo ang katapusan sini. Nalumos ang bata, kag napatay. Ti, hala sige. Ginyuhom-yuhom ko lang ang akon kalipay.

Ang Iloilo Cinematheque sa Dalan Solis, Iloilo City Proper.

“Maayo man makakita kamo sang pangabuhi nga wala sang SM kag Jollibee.”

Gin-isip namon ang posible nga galastuhan – sine P50 (kay 50% discount ang mga estudyante kon maglantaw sang sine sa Cinematheque), panyaga P100 (plano namon magkaon sa Kong Kee, isa ka dumaan nga Chinese restaurant sa Calle Real), snacks kag plete P50.

“Pamangkot sa mga ginikanan ninyo karon magpauli kamo kon sugot sila maghatag sa inyo sang P200 para sa aton plano. We set the date this coming Thursday. We leave the campus at 9am. Wear appropriate clothes.”

“Yes, ma’am!”

Buko namon maglibot anay sa tanan nga kaladtuan, pagkatapos manyaga sa Kong Kee, kag maglantaw sang sine sa Iloilo Cinematheque mag 1:30 sang hapon. Mabalik kami sa bulothuan pagkatapos.

Huwebes, alas sais sang aga, nagtext ang amon head teacher. May maabot nga bisita nga taga-DepEd. Dapat yara kami sa school kay ma observe sya sang amon klase.

Patay kang bata ka. Mautod ang biga namon sini.

Pag-abot ko sa school mga 8:30 sang aga, siyempre ara na nagahulat ang kabataan. Didto kami nagderetso sa CW studio kag ginplanohan ang mahimo nga himuon. Aga kuno maabot ang bisita.

“Basi temprano pa man matapos. Mahimo pa kita magdayon sa aton field trip.”

Nag-abot ang alas onse. Wala gihapon ang bisita. Wise na ang taga-DepEd subong. Gusto nila kibuton ang mga eskwelahan nga ila ginabisitahan. Apang kinahanglan ko na magdesisyon. Nagpangabay ako sa amon head teacher nga pasugtan na kami maglakat, kag ang iban nga klase na lang ang magdemo para sa bisita. Nagpasugot sya, sa kondisyon nga dapat kompleto ang amon balon – ang waiver nga ginpirmahan sang mga ginikanan. May isa gid nga natabis. Gusto ko gid tani updon si Toto Cydrick bangod bag-o lang sya nagsaylo diri sa Iloilo gikan sa Negros. Apang ti kay masami na gid man ang pagkamalipaton sang bata. Masami sya ginatuyo. Nagpulaw naman siguro sang hampang computer games kon gab-i. May mga leksyon nga kinahanglan matun-an man niya, indi lang ang halin sa field trip nga ini. Ti nagpabilin gid sya. Nasuboan ako para sa iya, apang pat-od nga sa masunod nga field trip indi na gid niya pagkalimtan ang iya waiver. J

Ginbaliskad namon ang itinerary. Manyaga anay kami – indi sa Kong Kee kundi sa Dainty Restaurant, isa man ka dumaan nga kalan-an nga kilala sa ila Chinese cuisine. Mas malapit ini sa Cinematheque, gani matabok lang kami sa dalan pagkatapos namon kaon agod makahingabot sa 1:30pm nga showing sang “Sonata.” Hustohan gid lang, naghalin kami sa school mga 11:30, nag-abot sa Dainty mga 11:45, nagkaon sang mahagpok nga buttered chicken, fried lumpia, mainit nga pancit gisado kag fried rice (yum yum gid ka tama bisan indi Jollibee!) kag nagsugilanon tubtob mag 1:00. Pagkatapos naglakat na kami pakadto sa Cinematheque.

Mga pagkaon sa Dainty Restaurant, nga makit-an sa Dalan Iznart, Iloilo City.

Nagtabo didto ang mga CW manangs nga fourth year. Gusto man kuno nila maglantaw sang Sonata. Seryoso ang mga Grade 7 kag Grade 8. Handa gid sila maghilibi liwat. Apang ang ila mga manang iya ahay, nagliligid sang kadlaw sa kon ano ang makahalam-ot nga nakita nila sa dapat masubo nga pelikula. Ti kundi natublag ang iban nga gusto tani mag-emote.

Sa wala pa mag-alas tres, natapos ang pelikula kag ready nga ready na gid ang mga manghod nga magpadayon sa amon pagpanglakaton. Nag-una balik sa school ang mga fourth year. Maayo man, kay daw indi na sila iya maka-relate sa amon tripping. Naglakat kami, kag pagkalab-ot sa Socorro Drug sa dulonan sang JM Basa, nagliko patuo pakadto sa Botica China. Nagsulod sa amon ilong ang kahumot sang mga Chinese medicine. Menthol, daw amo bala sang balanyos sang mga lola. Nawili lantaw ang kabataan sa mga good luck charms nga ginagamit sang mga Intsek sa Fung Sui. May ara man naghimutad sa shark liver oil nga nasulod sa magagmay nga botelya. Nagbakal kami sang kiamoi. Ambot apang tubtob subong daw indi ko gid masahuan ang sabor sining Chinese candy nga ini. Madugay-dugay pa nagwa na kami kag naglakat naman padulong sa mga baligyaan sang mga laya nga gamot kag dahondahon sang mga Ati didto ayon sa De Leon St. Dako gid ang bahin sang lugar nga ini sa akon pagkabata. Sang una masami kami maglakat diri kaupod ang akon iloy kon kami magpamalaklon sang amon kinahanglanon kon adlaw nga Sabado. Sa malawig nga panahon, kabahin ini sang dumaan nga commercial area, sing wala pa nag-uso ang mga malls. Ara pa sa gihapon ang Baby Bakery sa diin kami nagabakal sang mamon kag chiffon cake nga amon masami ginadala pauli bilang pasalubong sa akon mga utod. Ako masami ang ginaupod ni Nanay, ambot ayhan kon tungod palangga gid niya ako bilang kinagot ukon para lang indi ako mag-wild kon ibilin niya ako sa balay. Madumdoman ko pa kis-a nga sa sobra niya nga kaaburido kay ginhana ko ipahurabog ang rupero sa gua sang bintana sang ibilin niya ako, ginpriso niya ako sa sulod sang cabinet sa hulot. Indi pa uso ang child abuse advocacy sadto. Ambot a, kay daw wala man ako madudla. Amo siguro nga masami gid niya ako ginadala kon sya maglakat.

“Ma’am, sa diin na diri ang nagabaligya sang love potion?”

“Pamangkot kamo.”

“Wala kuno, ma’am.”

“Ti wala na sila nagabaligya sina siguro e.” Naghipos-hipos lang ako.

“Ahay a.”

Naglantaw sila sang mga anting-anting himo sa tingga sang bala sang pusil, mga laya nga gamot kag dahon sang kahoy-kahoy nga ginagamit nga bulong. Diri anay ako sang una nakabakal sang bulong para sa kalunggo nga nagtubo sa akon liog. Indi kuntani gusto ang akon doktor nga gamiton ini kay delikado kuno basi ma infection ako, kag dapat mapa-ospital gid ako agod ipakuha ini sa surgeon. Sa pagkabagit ko bala, mabayad ako sing mahal kon may ara man lang bulong nga tag-50 pesos? Mas ginpili ko ang magpasimpalad. Nadula ang akon kalunggo pagkatapos ko palhit sang ointment sa sulod sang mga lima pa lang ka adlaw. Conventional versus indigenous medicine. Daw wala man sing malain nga natabo sa akon. Sa pagpati lang ina sang tawo kag sa iya ihibalo sang kon ano ang maayo ukon malain para sa iya lawas.

Mga ginabaligya nga anting-anting.

Ginhagad ko na ang kabataan nga maglakat pa gid pakadto sa Central Market. Naglantaw kami sang mga handicraft nga ginabaligya didto. Diri man kami ni Nanay nagabakal anay sang mga native pasalubong nga ginapadala sa mga auntie nga nagpauli halin sa States. Wala pa ang SM sadto. Kag mas barato gid di hamak ang bili diri.

Padayon kami sa paglakat. Si Krisha Lei naghapit agod magbakal sang lemonade. Halong, hambal ko. Street food ina, basi magmasakit kamo. Indi na kasubong sang una nga ordinaryo lang sa mga tawo ang magkaon kag mag-inom sang ginabaligya sa higad sang dalan. Siguro, kay indi pa tuman ang polusyon sadto. Indi pa tuman kadamo ang mga salakyan nga nagabuga sang yab-ok kag mahigko nga aso. Indi katulad subong.

Mga ginapamaligya sa Iloilo Central Market.

Nagderetso pa gid kami lakat tubtob nga makalab-ot na sa mayor nga ganhaan sang merkado. Didto, madamo sang nagabaligya sang pinutos nga – pakot gid ninyo – bukayo. Indi ini ang klase nga mabakal sa mga class nga grocery store. Pinutos ini nga gindulsi nga kinagod nga lubi kag kalamay nga pula. Tuman ka tam-is. Amo man sini ang sabor sang bukayo nga ginabaligya sa tyangge sa atubang sang amon balay sang bata pa ako. Tag-singko lang ang bili sini sadto. Nagbakal kami sang pila ka putos.

Madugaydugay pa, “Ti Eugi, natilawan mo na gid man ang bukayo? Manamit man?”

“Hmmmn, so so…” sabat niya nga daw indi sigurado kon manamit gid man ang gintilawan nya nga bukayo.

Gindala ko sila pasulod sa merkado. Naglabay kami sa mga nagabaligya sang kaldero, kalan, kimpit sa halayan, mga silhig kag madamo pa.

“Maghalong sa lutak,” hambal ko sang nakalab-ot na kami sa isdaan. Ang iban sa ila nagtihin-tihin na sa paglakat agod indi mahigkuan ang ila sapatos. Nagyuhom ako. Gusto ko gid makita nila ang mga hilit-hilt sang siyudad. Nag-agi man kami sa ginabaligyaan sang uga. Kahamot. Manami kuntani magbakal sang binulad nga lukos, ugaling ginatigana ko ang akon extra money basi may isa nga makulangan o madulaan sang kwarta. A teacher always has to be prepared, you know.

Nag-agi kami sa Barangay Monay (Barangay M lang ang ginhambal ko). Wala ko na ginsugid sa ila kon ano ini. Wala ko ginhambal nga diri masami nagakadto kon hapon agod mag-inom sang serbesa kag magpaliwaliwa ang madamo nga mga lalaki nga empleyado sang City Hall. Basta ang siling ko, diri makakaon sang manamit nga talaba kag lechon.

Nagwa kami agi sa Hoskyn’s Compound sa diin makita ang sadto dress shop kag beauty parlor sang amiga nga manunudlo sang akon iloy. Diri sila masami nga nagatambay tagsa ka Sabado agod magpatawhay samtang nagasugilanon nahanungod sa kon ano ang nagakalatabo sa eskwelahan kag sa ila kaupod nga manunudlo. Diri kami nagapahuway pagkatapos namon libot pamakal sang mga kinahanglanon sa balay kag eskwelahan – mga kamiseta, medyas, school uniform, butones, hilo, dagom, kag madamo pa. Bangod ara lang ako nagapungko sa higad kag nagapamati sa ila, madamo ako sang nabatian nga sugilanon. Kasubong abi nahanungod sa isa ka kaupod nila nga laon-laon na nga maestra nga buot magpakasal sa isa ka boksidor nga mas manghod sang sa iya. Sa gwa lang sang dress shop ang paborito ko nga palamahawan – ang Happy Go Lucky and Love Pizza. Tiosko lang ini, nagapungko kami sa bangko samtang nagaatubang kag maglantaw sa paghimos sang tindera sang amon order. Paborito ko gid ang Angel Boy kay madamo ini sang kinagod nga keso. Mahagpok kon kadton kay mainit-init pa halin sa mini oven, kag kanamit gid kapin pa kon padalundonan mo sing mabugnaw nga Royal True Orange ukon Seven-up.

Ang bantog nga Roberto's Restaurant sa Dalan JM Basa, Iloilo City.

Madugay-dugay pa, nagwa na kami pakadto sa JM Basa St. kag nagliko patuo pakadto sa Roberto’s, isa man ka dumaan nga kalan-an nga kilala sa ila hamburger kag queen siopao. Malawig ang pila sa gwa sang restaurant. Mahaklo gid ang kahamot sang hamburger kag ketchup halin sa sulod. Kadamo gid sang nagakaon diri masugod sa pagbukas mga alas nueve sang aga tubtob gid sa pagtakop mga alas nueve man sa gab-i. Gusto ko man kuntani nila matilawan ang pagkaon sang Roberto’s, apang indi kami mahimo magpundo kag magkaon diri, bangod may isa pa kami nga dapat kadtuan. (Kag wala ini maupod sa budget.) Ang Buho Bakery didto sa Mapa St. Malip-ot na lang ang ginlakat namon. Pag-abot didto, matawhay na kay indi tuman kadamo ang mga tawo, indi kasubong sa Roberto’s. Kalabanan sa mga customer nagabakal lang sang pandesal, pandesiosa ukon iban nga mga tinapay kag gilayon maglakat. Nagabaligya man ang bakery sang siopao kag hamburger, apang mas madahog ang baligyaanay didto sa Roberto’s. Historical ka tama ang ini nga bakery. Nagpungko kami kag nag-order sang tinapay kag softdrinks. Pandesiosa nga mainit-init pa ang ginbakal ko, pasalubong para sa anak. Wala na ako iya nagkaon pa. Ginpangita ko ang buho nga may rehas sa dingding nga gamit sang mga tawo kon sila magbakal sang tinapay diri nga bakery sadtong tiyempo giyera. Tubtob subong ginagamit gihapon ang buho nga ini ilabi na gid kon gab-i na agod malikaw sa hold-up ang mga nagabaligya sa sulod. Amo nga gintawag ini nga Buho Bakery. Ang bana ko ang nagsugid sini sa akon. Diri kami masami nagakaon sadto sang kami naganobyohanay pa lang. Indi sya ang tipo sang tawo nga magkadto sa mall. Sa Plaza Libertad, sa dumaan nga Rotary Park kag kon diin nga hilit-hilit sang siyudad niya ako ginalagaw.

Ang bantog nga Buho Bakery sa Iloilo City Proper.

Hapon na, malapit na mag-alas singko. Naglakat kami sa eskenita sa tunga sang matag-as nga building palusot sa pihak pa gid nga kalye, sa Ortiz St. Wala sang glamour diri, wala sang aircon kag kon ano-ano nga mga dekorasyon. Mahigko gani ang alagyan – puno sang basura, higko sang ido kag tawo, kag mapangsot. Dayon nagliko kami pawala sa atubang sang bag-o nga Iloilo City Hall agod magsakay sa jeep pabalik sa eskwelahan.

“Dira si mama ko, maam, naga-clinic sa atubang sang City Hall,” hambal ni Angeli.

“Oh… Ti, ano ang pamatyag ninyo sa lagaw naton?”

“Kanami gid ya, ma’am. Kanami gid!”

“Madamo kamo sang nakit-an nga bag-o?”

Pag-abot sa school nagdinalagan na sila pakadto sa Arts building. Daw hinali lang nila nalipatan nga ara pa ako kaupod nila. Tuman lang ako maglakat sunod agod siguraduhon nga kompleto sila pagbalik sa eskwelahan. Ginpangita nila si Cydrick agod ihatag ang iya pasalubong – isa gid kaputos nga bukayo.

Si Españo - Dimzon (ikatlo gikan sa tuo) kaupod ang iya mga estudyante sa Iloilo National High School.