Nagaduladula na ang iya kalimutaw sa
kakapoy kag katuyo sang mag-abut ang mga pulis sa balay nanday Boyaks.
Nakibut sia sa singgit sang nanay ni
Boyaks. Kasubong sang ilaga sa nagapalapit nga kuring nga naglumpat sia sa
bintana sang kusina kag nagdalagan. Sang maglumpat sia, diutayan lang madagdag
ang paltik nga ginataklos niya sa hawak. Nakabalikid sia sa mga nagalagas sa
iya samtang ginaduso niya ang pusil pabalik sa iya hawak.
May pusil! May pusil! singgit sang
isa ka pulis. Wala na maghulat ang mga kaupod sini. Nag-inasud-asod ang lupok.
Tatlo ang nag-igu sa iya: sa paa, sa abaga kag sa liog.
Humagmak sa eskinita sang Zamora si
Torbik — nalutos nga hangaway sa patag sang kabuhi.
Wala magdugay ang iya pagtinga:
eksakto isa ka minuto kag trese ka segundos—bastante nga panahon agud iya
balikan ang mga laragway sang iya kinabuhi kag panganinawon ang nawong sang
tatlo ka babaye nga iya ginpalangga, antes sia higupon sang makasililaw nga
kasanag gikan sa buho sang bag-o nga kalibutan.
*****
Aga pa sa banwa nagawalwal na sa
kahanginan si Bombo Rodel Baranda sa programa nga “Bombo Balita.” Sa sulod sang
hulot sang ila gamay nga balay, maathag nga mabatian niya ang ginawakal sang
anownser gikan sa radyo sa kusina. Ginapatpat ni Bombo Rodel ang balita sang
pagpanghold-ap kagab-i sa isa ka gasolinahan sa Jaro.
“Ginhulat lang kuno sang hold-upper
nga magsulod sa banyo ang guardya agud mangihi. Dayon niya palapit kag tayaan
ang gasoline boy nga amo man ang cashier. Wala na magpulok ang cashier. Ti,
nakuha gid sang hold-upper ang gusto niya, e.” BOM! BOM! BOM! tunog sang dram
sang Bombo Radyo.
Nagbangon sia kag nagpungko sa
katre. Wala sing pulos ang magpakunokuno nga nagakatulog; wala sia makatulog
halin sang nagsulod sia sa ila balay sang mga tungang gab-i. Wala sia makailis
sang iya bayo halin kahapon. Ang iya mga mata may kakilas nga indi bangud sa
kakulang sang tulog.
“Ti, mga kaabyanan, wala gani gali
mag-dos mil ang unod sang kaha sang gasolinahan nga iya ginhold-up? Mil otso
sientos singwentay otso pesos lang ang unod sang kaha. Kay man, bag-o man lang
makuha sang tag-iya sang gasolinahan ang benta. ‘Baw! Maayo lang!” BOM! BOM!
BOM!
Nagsulod si Jinky sa kuarto kag
nagkuha sang iya bag-o nga sinelas sa idalum sang katre. Nakayuniporme na ini
sang bumolutho sang Jaro Elementary School. Nagkuot ang magulang sa iya bulsa.
Ginhatag sa manghod ang isa ka papelon nga singkwenta. Nagsanag ang nawong sang
bata sa kasadya. Daw indi magpati sa kadaku sang ginhatag sang magulang. Sssh,
nagtaliwis ang sunggad sang magulang dungan senyas sang iya ulo nayon sa kusina
sa diin yara si Nanay nila.
“Mil seis sientos nobenta lang ang
nadala sang hold-upper, mga kaabyanan. Wala na niya gindala ang mga
sensilyohon. Nabug-atan siguro.” BOM!BOM! BOM!
“Si Manong mo Toti?” hutik niya sa
manghod. Pahutik man nga nagsabat ang manghod nga nalakakat na si Toti.
Ginduholan niya sang beinte nga papelon si Jinky. “Ihatag ‘ni kay Manong mo
Toti.”
Nagtangutango ang manghod nga babaye
nga nagaotso ang yuhum. Naggua si Jinky. Sa iban nga adlaw, sigurado nga
makayuhum sia sa napahalipay nga manghod. Pero karon nga aga daw mahibi sia;
nakapanumdum nga basi indi na niya makita si Jinky nga nagabayo sang puti nga
uniform sang nars pila ka adlaw.
“Sa ahaw mil seis sientos nobenta
nga kuarta, ginpatay gid sang hold-upper ang makaluluoy nga pump boy/cashier
sang gasolinahan. Ano na ina nga klase sang tawo man? May kalag pa bala ina nga
tawo, mga kaabyanan?” BOM! BOM! BOM!
Nagduyo sia sa pagpungkuon sa katre.
“Ang maayo ‘ni sa iya, mga
kaabyanan, ilupot sa karsel asta mapatay!” BOM! BOM! BOM! “Ukon indi gani,
bitayon sang suli sang tatlo ka adlaw.” BOM! BOM! BOM!
Hinali sia nga nagtindog kag
nagkadto sa kusina. Nagakurog ang iya kamot nga ginpatay ang radyo. Nagbalikid
si Nanay niya nga nagapanghimbis sang asuos sa banggirahan.
“Hoy! Ngaa pinatay mo ‘na?
Nagapamati kita p’ro,” reklamo sang iya iloy.
“Kagahud kaayo. Daw mabungol ko!”
daw kumod niya nga sabat.
“Ay, ho! Paandara!”
May ginsuksok sia sa bulsa sang
daster ni Nanay niya. Ginhugasan ni Nanay niya ang isa ka kamot kag ginkuot ang
bulsa. Sang makita ang duha ka panid nga lima ka gatos, nagyuhum ini nga
naghambal, “Daw maayo ang igu mo kahapon, a.”
Wala niya ginsabat ang panat-umon
sang iloy. Wala man niya ginsukmatan ang iloy nga wala gid ini makadumdum sang
iya kaadlawan kahapon. Kag sang san-o lang bala ini nakadumdum sang iya
kaadlawan? Gintulok niya ang iloy sang makadali. Tatlo pa ka tuig antes
makatungtong sa kuarenta si Nanay niya. Bataon pa ini tulokon kag matahum. Duha
ka pulgada ang nanubuan sini sa subang nga may lima kag tunga ka tapak ang
kataason. Wala nagakawad-i sang lalaki ang iloy halin sang mapatay ang ikaduha
nga bana. Subong, drayber sa dyip ang masunson sini nga kaupod. Madugay na
nahibal-an ni Nanay niya nga wala na ang anak nagaobra sa daan nga mga
kontraktor. Ang wala sini mahibal-an amo ang kon diin ang anak nagatrabaho
karon kag kon diin nagahalin ang tanan nga ginahatag sang anak sa iya. Sa
panan-aw sang anak, basta may ginaduhol sia sa iloy, ginapabulagbulagan na lang
sini ang iban niya nga ginabuhat.
“Kon mamahaw ka, hulathulata lang
kay paksyohon ko ‘ning asuos,” hambal sang iloy nga nagtalikud liwat sa
pagtapos hikut sang iya isda.
Sa hinali daw gusto niya hakson ang
likud ni Nanay niya. Daw gusto niya ini pamangkuton: “Palangga mo ako, ‘Nay?”
Indi niya mahimo; indi niya
mahambal. Nagpungko sia sang makadali sa atubang sang lamesa kalan-an.
Ginpunggan ang hibobun-ot sa sulod sang
iya dughan. Dayon kag nagbalik sia sa hulot tulogan kag nagpungko sa katre.
Nagsindi sang sigarilyo. Nabatian niya nga nag-andar liwat ang radyo, pero indi
na tama katunog.
“... nga makita sa CCTV ang
hold-upper antes ini manabon sang tisirt sa iya guya,” padayon ni Bombo Rodel.
“Baw! Kitaon gid ang hitsura sining tawo, mga kaabyanan.” BOM! BOM! BOM!
sigabong sang dram sang Bombo Radyo.
Bog! Bog! Bog! tagubtob sang dughan
niya.
“Pero indi mabuyagyag sang aton
kapulisan sa Jaro Police Station kon taga-diin ining suspetsado. Ang ila lang
mapasalig amo ang maabtik nila nga pag-aksyon sa kaso nga ini.” BOM! BOM! BOM!
“Ang oras, alas siete imedya sa aga! Mabugasbugas kita anay, mga kaabyanan.”
Antes makasugod ang una nga pasayud,
nabutong na niya pagua sa idalum sang katre ang karton sang iya mga bayo.
Ginpangkahig niya pagua ang iya mga bayo agud makuha ang pusil, kag ginsuksok
ini sa hawak sang iya delargo. Trayntay otso nga rebolber. Paltik. Ginhulam
niya kay Boyaks kahapon. Kahapon wala makaupod sa iya ang mga amigo: namiesta
sa Guimaras sanday Totong kag Lito; si Boyaks may deyt sa iya amiga.
Kaadlawan niya kahapon. Sa una nga
kahigayunan, nangisug sia nga mag-isahanon bangud gusto gid niya magtira. Indi
sia adik, a. Indi sia adik. Pero daw indi gid makahulat ang iya ginhawa
kahapon. Natabuan lang gid nga luyag lang niya malipatan ang mga kalain sang
buot nga nagtuhaw sa iya kaadlawan. Masarangan niya ang bulohaton nga sia lang
isa, pagdumdum niya. Wala sing dugo. Wala sing dugo, kay halin sang una,
nagalain ang iya pamatyag kon makakita sang nagalapta nga dugo. Indi sia
manugpatay tawo. Sia pa gani ang nagasaway sa iya barkada nga indi gid
magpahinali.
Para pamahog lang ang pusil niya
kagab-i, panumdum niya samtang ginasuksok ang iya tenis karon. Ang iya mga
tudlo nagatinalangtalang sang suksok sang laso sa mga buho sang iya sapatos.
Indi niya hungod. Indi niya hungod. Nakuha na niya ang kuarta, ngaa tirohon pa
niya ang kasyer? Pero ngaa nga nagsinggit ini dayon nga “Gard! Gard!” nga bag-o
lang gid sia makatalikud nga malagyo na kuntani? Lima lang ka metro ang iya
antad. Ngaa wala gid ang kasyer makahulat nga makapalayulayo pa gid sia?
Nakibut sia sa singgit; nagbalikid kag gintaya liwat ang pusil sa kasyer. Sumpa
man, wala niya ginhungod nga pitkon ang gato. Pero kasubong nga may kaugalingon
nga pensar ining pusil. Naglupok lang sa hinali. Paltik! Paltik! Naggua ang
guardya kag gintiro sia. Nagdalagan sia nga wala maigu. Sa maayo nga palad. Sa
maayo nga palad? Maayo nga palad bala ining ginapangita sia sang mga pulis?
Ginkuha niya ang ugit nga handbag ni
Nanay niya sa lain nga karton kag ginsulod ang nabilin nga isa ka papelon nga
lima ka gatos. Indi na niya kinahanglan ang kuarta; husto na ining isa ka gatos
sa iya bulsa. Wala sia makatira kagab-i. Pero indi na sia magtira. Indi na gid
sia magtira. Ginasumpa niya. Ginasumpa niya ang shabu.
Wala na sia maghulat nga maluto ang
pinaksyo. Naggua sia sa ila balay nga wala magpaalam.
Napeho niya nga indi makabalik si
Totong kag si Lito halin sa Guimaras karon nga adlaw. Nagkadto sia sa balay ni
Boyaks sa Zamora. Wala man didto si Boyaks. Makapila sia maghana nga malakat,
pero daw nagdukot ang iya buli sa pulongkuan nanday Boyaks. Indi sia makahibalo
kon sa diin sia makadto. Ginapanumdum
niya, desiotso na sia. Kon madakpan sia, manigulang gid sia sa prisohan. Kasubong
ni Tatay niya. Si Tatay bala niya ang nagkurit sang dalan nga iya ginaagihan?
Luyag niya nga magbalik sa ginsuguran sang iya kabuhi agud malubag niya ang iya
dalan palayo sa amo sini nga dululogan. Kon mahimo pa lang. Kon mahimo pa lang.
Isa ka luha ang nadagdag gikan sa isa niya ka mata.
*****
Si
Boyaks, si Totong, si Lito, kag sia. Nangin magkabarkada sila kay masami
sila nga magkaupod sa trabaho sa konstraksyon bilang mga piyon sa kombuya sang
duha ka kontraktor. Makatrabaho sila kon ipatawag lang, kag indi kay adlaw
adlaw. Gani may mga adlaw nga nagahimo sila sang kamalamalahan agud mapun-an
nila ang kinawala. Pangsigarilyo. Pangtoma. Mga magagmay nga mga bagay sang
primero nga wala nagakinahanglan sang hinganiban—pangutang nga indi mabayaran;
panglansi sa mga manugbaligya; palusot sang pinta kag semento sa konstraksyon.
Asta nga nadakpan sila sang forman kag pinahalin sa trabaho. Ginpangahasan nila
ang pagpanghold-ap nga ang hinganiban nga ila dala kutsilyo lang. Sang primero:
mga nagaalagi sa madulumdulom, mga manugbalut, mga burger stand kon gab-i, kag
sang ulihi, mga taksi drayber. Tungod kay may kuarta sila, nangin masunson ang
ila pagtilawtilaw sang shabu. Asta nga nakadelihensya si Boyaks sang isa ka
trayntay otso nga paltik. Gingamit nila ini sa paghold-ap sang isa ka
gasolinahan sa Molo, kon sa diin beinte siete mil dos sientos ang ila nakuha.
Ginbayaw lang ni Boyaks ang iya trayntay otso; wala na kinahanglan ang
magpalupok. Madasig, mahipos, matinlo—wala sing dugo ang ila transaksyon. Gani,
nagdumdum sia nga mahapos ang manghold-ap, ilabi na gid kay ang masami niya nga
papel amo ang pagserbi lang nga luk-awt.
Isa ka bes antes sila nagsugod sa
pagpanghold-ap, nadakpan sila nga duha ni Boyaks nga nangawti sang selfon sa
isa ka stol sa Marymart. Gindala sila sa Police Headquarters sa atubang sang
San Agustin. Isa lang ka gab-i nga ginhawiran sila. Mga menor de edad pa kuno
sila; wala pa mag-desiotso. Indi pa sila mahunong sa prisohan.
Sina nga gab-i, nagtagay sila sang
ESQ sa balay ni Boyaks. “Abusar ta!” singgit nila nga apat kag magkilinadlaw.
* * * * *
Margarita. Margie sa malip-ut.
Katitiya ini, wala maglima ka tapak ang kataason kon nagasuksok sang sapatos
kag unipormi sang Iloilo National High School, kon sa diin fourth year na ang
dalagita sa night school. Esponghawo ang buhok nga malip-ut, mabilogbilog ang
nawong nga may insik-insikon nga mga mata. Malulo maghambal. May diutay nga
sampaw ang tampad nga ngipon sa ibabaw, rason kon ngaa masami sini ginatago ang
yuhum. Wala sapayan, matahum si Margie sa iya panulok.
Magkaidad sila, pareho nga naghalin
sa imol, pero magkatuhay sa ila mga handum. Si Margie nagapaeskwela sang
kaugalingon halin sang first year high school paagi sa pagpangamo. Handum sini
nga mapatapos ang kaugalingon asta sa kolehiyo kag makaobra sa opisina kag indi
kay sa kusina. Sa iya nga bahin, wala sia sang iban nga handum kondi nga mangin
iya ang paghigugma ni Margie. Pero amo ini ang kabangdanan kon ngaa indi niya
makuha sang lubos ang panaad sang paghigugma ni Margie, kay ang gusto ni Margie
nga lalaki amo ang may mataas nga handum sa kabuhi kag nagatrabaho agud
malab-ut ini nga handum.
Nakaupod sia sadto sa trabaho sa
sulod sang National High School, sa bilding sa malapit sa hulot klasehan ni
Margie. Ang nagsugod bilang lahog sang mga kaupod niya nga mga panday nagtanum
sang liso sang handum nga namuhi sa dughan sang solterito. Sa wala madugay
ginadul-ong na niya pauli si Margie, bisan pa nga gab-i na ang babaye nagapauli
bangud sa iya skedyul sa klase. Ginpabayaan sia ni Margie nga maghulat kon
gab-i kag magdul-ong sa dalagita pauli. Ginpabayaan sia ni Margie nga uyatan
niya ang kamot sang dalagita kon kaisa. Pero nagahambal sa iya sang tadlong ang
babaye: indi sini mahatag ang kaugalingon sa kahagugma; may handum ini sa kabuhi.
Nakadayaw sia indi lang sa katahum ni Margie kondi sa kaugdang sini, sa kataas
sang handum sang babaye. Nakapanumdum man sia: Kon makatapos sa kolehiyo si
Margie kag makatrabaho ini sa opisina, may lugar pa ayhan sa kabuhi sining
babaye ang isa ka lalaki nga first year high school lang ang natapos sa
pag-eskwela? Bisan pa man, wala ni Margie mapatubo liwan ang iya gana sa
pag-eskwela. Gintinguhaan na lang niya nga magpakabuot. Ginlikawan niya ang
barkada nga amo ang nagatulod sa iya sa malain nga buhat: pangawti, inum, kag
pagtilawtilaw sa shabu. Gintinguhaan niya nga makatrabaho adlaw-adlaw, bisan
ano nga matarung nga trabaho.
Isa ka Biernes sang Marso, matapos
ang katapusan nga exam ni Margie, ginsugat niya ini sa eskwelahan. Ginpabayaan
sia sini nga makatim-id sang katam-is
sang bibig sang dalagita sa makadali antes ini magsulod sa gate sang balay nga
ginatrabahuan. Kasubong sia buangbuang sa iya kalipay. Sabado kag Domingo, si
Margie ang unod sang iya mga dalamguhanon sa kaagahon nga nagpabasa sang iya
puroy nga ginsuksok sa iya pagbugtaw.
Pagka-Lunes sang gab-i, ginsugat
niya ang dalagita halin sa ensayo sa ila graduation. Pero mabugnaw ang
pagpakig-upod ni Margie sa iya sina nga gab-i. Indi na kuno anay sia magdul-ong
kay nagagamo lang ang pensar sang babaye. Patawhayan lang kuno nila ang
pag-upod kay wala man sang maathag nga dangatan ang ila relasyon. Naglain ang
buot sang lalaki. Wala sia magtrabaho sang masunod nga inadlaw. Nagmukmok sia
sa ila balay. Pagka-Biernes sang gab-i, nagpabulig sia sa barkada nga makatira
sang shabu. Sa amo nga kahimtangan nagsugat sia kay Margie sa eskwelahan.
Namilit sia nga magdul-ong pauli sa dalagita. Apang indi inosente si Margie sa
mga bisyo sang mga pamatan-on sa palibut, ilabi na sang mga lalaki. Namutikan sini
gilayon ang iya nagapula nga mga mata kag ang paglisuliso sang iya apipingig.
Nagdabok lang ini sa kaugot si Margie sa iya. Nangin kabangdanan sang pagpalayo
pa gid sang dalagita, asta nadula ini sa ginaobrahan matapos ang graduation.
Wala na gid niya makita liwan si Margie, kag nabalitaan niya sa wala madugay
nga nagpa-Manila na ang babaye.
Pila ka adlaw nga nadula si Torbik
sa kaugalingon. Pero wala gid nadula ang handumanan ni Margie sa iya dughan.
Isa si Margie sa tatlo ka babaye nga iya ginpanganinaw pila ka gutlo antes sia
mapatay.
*****
Mataas na sia sangsa kay Nanay niya,
malahoylahoy lang sang panglawas, sang madali na lang sia magtapak sa katorse.
May mga babaye bisan sa third year nga may kras kuno sa iya, sugid sang iya mga
abyan.
Manugsira na ang klase. Pero
ginhambalan sia ni Mr. Anones nga indi pa segurado kon makapasar sia sa first
year. Delikado sia kuno sa P.E. kag sa Filipino, mga subjects nga ginatudluan
ni Mr. Anones. Manubo kuno ang iya test.
Iya ginsugid kay Nanay niya ang
hambal sang iya maestro. Naakig si Nanay niya sa iya. Ginmulay sia sang iloy.
Kinahanglan makapasar sia, hambal sini. Dapat himuon niya ang tanan agud
makapasar sia, kay wala bala sia maluoy kay Nanay niya nga nagabakabaka sang
panglaba kag baligya sang sigarilyo kag mabugnaw nga ilimnon sa paradahan?
Ginkadtuan niya si Mr. Anones sa
eskwelahan kag gin-ayu ang iya maestro nga papasaron na lang sia. Himuon niya
ang tanan? pamangkut ni Sir. Himuon niya, sabat niya. Ginpakadto sia ni Sir sa
balay sini sa Veteran’s Village sa Jaro.
Nagkadto sia sa balay ni Mr. Anones
Sabado sang hapon. Pag-abut niya, ginsira ni Sir ang puertahan kag ang mga
bintana sang balay. Kinulbaan sia.
Nagpungko si Sir sa sa lamesa
kalan-an kag nag-abre sang iya zipper. Nakaisul ang solterito sa sobra nga
kakibut. Kinurog. Daku nga tawo si Mr. Anones! Ginpamangkut sia liwat ni Sir
kon desidido sia gihapon. Naghuo sia. Gintudluan sia ni Sir kon ano ang iya
himuon.
Pagkatapos, nagdalagan sia sa lababo
sa kusina ni Sir kag nagsuka. Pagbalik niya sa kalan-an nakapanipir na si Sir.
Pasado na sia, hambal ni Mr. Anones.
Pero indi sia magsala kag magpulopanugid sa iban. Maestro niya gihapon si Mr.
Anones sa Filipino kag sa P.E. asta mag-graduate sia sa high school, pahanumdum
ni Sir.
Wala na sia mag-enrol sa second
year. Tagsa ka manumdum sia nga maestro naman niya si Mr. Anones nagasuka sia.
Bisan ang kaakig sang iya iloy indi makapabalik sang nadula niya nga landong sa
eskwelahan.
Ang iya manghod nga si Jinky gamay
pa naghandum na nga mangin nars; sia iya wala sing handum.
*****
Manug-greyd tri sia pagbukas sang
klase sang matawo si Jinky. Daku na sia, gani, pirme sia ginapabantay ni Nanay
niya kay Jinky. Nakatuon sia mag-ilis sang dayaper ni Jinky, kag bisan gani
maglaba sang lampin sini kon wala inugbakal sang dayaper. Si Toti natawo sang
kinder pa lang sia sa Oton. Indi pa sia makahibalo magbantay sang bata sadto.
Palangga niya ang manghod nga si
Jinky, pero indi sia makahampang kon nagabantay sia sang manghod. Indi sia
pagtugtan ni Nanay niya nga kulkolon niya ang manghod sa gua sang balay agud
magmiron sa mga bata nga nagahampang. Basi kuno mabuy-an niya ang manghod. Isa
ka bes nga nagtong-its si Nanay nila sa balay sang iya kumare, duha lang sila
ni Jinky ang nabilin. Nagahampang sa gua ang mga bata nga ila kaingud.
Nagaginual sila sang pahibag sang damang. Indi sia makahalin agud magtan-aw.
Indi man sia makakita sang away sang damang bisan maglaaw sia sa bintana.
Nadumduman niya nga ihigot sang naylon nga lubid ang isa ka tiil ni Jinky sa
isa ka tiil sang katre agud indi ini makakamang
Nahalawhaw sia magtan-aw sang duha
ka damang nga nagahibag sa bukog sang silhig. Wala padaug ang gamay nga damang
sa daku nga tungkuan. Gingunitan sang tungkuan sa buli ang itum nga damang,
pinutos ini sang lawa asta nalibon kag wala na naghulag. Pagbalik niya sa
balay, nagahibi todo ang iya manghod. Nagasabod na sa tiil sang katre ang higot
ni Jinky kag nagapalamula na ang tiil sang manghod. Kinulbaan sia. Daku ang iya
paghinulsol. Ginpaulanan niya sang haluk ang manghod, pati na ang tiil sini nga
nagpalamula. Nagpromisa sia nga palanggaon niya ang manghod asta magsan-o.
Pagkagab-i, nakita ni Nanay niya nga
nagapalanggit-um ang inagyan sang lubid sa tiil ni Jinky. Ginbakol sia ni Nanay
niya.
Nagtuon si Jinky maglakat. Nagakadlaw
sia kay nagaudad-udad ang iya manghod maglakat. Nagapalagas sia kay Jinky sa
ila ugsaran. Natalupangdan niya ang tawo nga nagatindog sa malapit kag
nagatulok sa iya. Maputi ini, mataas kag maniwang, kag nagakalo sang buri.
“Nonoy Torbik?” hambal sang tawo.
“Wala ka kakilala sa akon?” pamangkut sang tawo. Daw nakita na niya ini pero
indi niya madumduman kon sa diin kag kon sang san-o.
“Si Tatay mo ‘ko.”]
Nagtikang sia palapit sa tawo.
“’Tay?” Ang iya panumduman sang ulihi nila nga pag-updanay sang iya tatay
masobra lima ka tuig ang nagligad buron na sa iya pensar. Ang iya na lang
madumduman amo ang daku nga kahadluk sang pagkadula sa kalye sang siyudad sang
Iloilo, kag ang nagasanaw nga dugo.
Nagpalapit sa iya ang iya tatay.
Ginkup-an sia sini sang may kahidlaw. Taga-abaga na sia ni Tatay niya.
“Salamat kay nagpauli ka na, ‘Tay.”
Nagkadlaw si Tatay niya sa kalipay.
“Kadaku na sa imo. “Gaeskwela ka?” Nagtango sia.
“Sin-o ini?” Ginatulok ni Tatay niya
si Jinky nga nagakupo man sa paa sang magulang.
“Si Jinky. Manghod ko. Duha na ka
bilog ang manghod ko, ‘Tay. Si Toti ang isa. Ara sa pihak balay nagahampang.
Tawgon ko sia?” Gintangla niya si Tatay niya.
Naglungo si Tatay niya. Naglain ang
hitsura. Daw wala na ini nasadyahan. “Diin si Nanay mo?” Ang tingug sini daw
naglain man.
“Ato sa paradahan Alimodian sa
plasa. Nagkadto kay Tatay Lauro, mangayo kuno sang inugpanindahan. Bag-o lang
gid kahalin.”
Ginkup-an sia liwat ni Tatay niya.
“Malakat na ako, ‘Noy,” Kag nagtalikud ang iya tatay.
“Indi mo paghulaton si Nanay, ‘Tay?” pamangkut
niya. Gusto pa niya kuntani nga mag-istorya kay Tatay niya. Madamo sia sang
inugpamangkut.
“Kadtuan ko sia sa plasa,” sabat ni
Tatay niya nga nagduroy palayo.
“Mabalik ka, ‘Tay?” paapas niya nga
pamangkut. Wala na makasabat si Tatay niya.
Ginkadtuan ni Tatay niya si Nanay
niya kag si Tatay niya Lauro sa paradahan. Kag ginbuno ni Tatay niya si Tatay
niya Lauro.
Wala na makabalik si Tatay niya
Lauro sa balay sa Bakhaw. Ang iya tunay nga tatay nadula sa iya kabuhi sa
ikaduha nga kahigayunan.
*****
Greyd tu sia sa Jaro Elementary
School.
Madugay na nga wala makapauli ang
iya daan nga tatay. Bag-o ang iya tatay—si Tatay Lauro. Mabakas si Tatay Lauro.
Dispatser ini sa paradahan Alimodian, Leon, kag San Miguel nga nahamtang malapit
sa merkado sang Jaro. Kon Domingo kag adlaw nga may piyesta, liyamador ini sa
bulangan. Kag sa bisan ano lang nga adlaw negosyante man ini. Bag-o man ang ila
ginapaulian. Sa Bakhaw, sa Jaro. Gamay lang, pero may kuarto na. Wala na sia
ginapagua ni Nanay niya sa balay kon nagasuhot sila ni Tatay Lauro sa habol.
Ginapagua lang nila sia sa kuarto. May bag-o man sia nga utod, si Toti. Maayo
na maglakat si Toti.
Mabuot si Tatay niya Lauro sa iya.
Wala ini nagapanghanot. Basta kaayohon lang niya ang obra nga ginasugo sini.
Indi man mabudlay. Kon magbuhi na sa eskwelahan kon hapon, ginakadtuan niya si
Tatay niya Lauro sa paradahan sa likud sang simbahan Jaro. May ginahatag ini
nga isa ka gamay nga pakete sa iya nga mahinalungon nga ginasulod sa iya bulsa.
May ginapasaulo sa iya si Tatay niya Lauro nga hambal nga nagabaylo kada adlaw.
Dason ginapaplastar sia sa isa ka bangga malapit sa paradahan kon sa diin
makita sia ni Tatay niya Lauro halin sa paradahan. Kon may magpalapit sa iya
nga tawo kag magsiling “Ihatag sa akon ang paho,” ukon “Ihatag sa akon ang
langka”—depende kon ano ang senyal nga tinaga sa adlaw nga ina—matulok sia kay
Tatay niya Lauro. Kon magtango ini, ihatag niya ang iya dala. Tapos ginaduholan
sia ni Tatay niya Lauro sang lima ka pisos nga inugbakal sang barbekyu.
Isa ka bes may nagpalapit sa iya nga
tawo nga makuha kuno sang saging. Wala magtulok sa iya kag magtango si Tatay
niya Lauro pero ginhatag niya ang iya dala. Pagbalik niya sa paradahan gindukol
sia ni Tatay niya Lauro kay ngaa kuno ginhatag niya ang pakete nga sala ang
senyal sang tawo, kay ang husto nga tinaga sina nga adlaw babana. Ang pagdumdum
sang bata nga banana ang senyal nga tinaga kag ginbinisaya lang sang tawo. Kay
man nagleson sila sina nga adlaw sa eskwelahan nahanungod sa banana nga saging
sa binisaya.
Tatlo ka adlaw ang mga labhag niya
sa batiis. Naghambal si Nanay niya kay Tatay niya Lauro nga indi na lang
pagpabuligon ang bata sa delikado nga trabaho. Amo kag nag-untat ang iya
asaynment kon hapon. Pero nauntat man ang iya pagbakal sang barbekyu.
*****
Siling ni Nanay niya nagbakasyon
lang si Tatay niya. Siling sang iya mga kahampang ato sa prisohan ang iya
Tatay. Siling sang ila mga kaingud madali na lang kag may bag-o na sia nga
tatay. Indi sia gusto sang bag-o nga tatay. Gusto niya ang daan niya nga tatay.
Pero kadugay magbalik kay Tatay niya. Ma-kinder na kuno sia sa deker senter
sang Cabanbanan sa sunod bulan, siling ni Nanay niya. Ti, mabalik na si Tatay
niya? pamangkut niya. Indi pa; madugay pa; tam-an pa kadugay, sabat ni Nanay
niya.
Nagapungko sia kon kis-a sa ila
hagdanan. Nagahulat nga basi pa lang magbalik na si Tatay niya. Indi niya
mahangpan kon ngaa ginbayaan sia ni Tatay niya.
Isa ka gab-i, nakabugtaw sia.
Maarumiraw ang sulod sang balay kay wala ni Nanay niya ginpasiga ang suga. Sia
lang isa ang nagahigda sa katre. Wala si Nanay niya.
May nag-ugayong. Sa salog nayon. Si
Nanay niya? May kaupod. Nagadumogay sila sa idalum sang habol. Nag-ugayong
liwat. Nanaug sia sa katre kag nagpalapit sa ila. Ginbutong niya ang habol.
“Nay?” hambal niya.
Nagdulog sila. “Balik ‘to sa katre,”
hambal ni Nanay niya, tulog to.” Wala sia magbalik sa katre. “Lakat na!”
Nagbalik sia sa katre. Pero nabatian
niya ang ila pagbulobaliswa; ang ugayong ni Nanay niya nga daw nasakitan. Nanaug
sia sa katre kag nagpalapit sa ila liwat.
“Nay?” panawag niya.
“Linti! Abi paguaa ‘na ‘to!” Tingug
sang lalaki.
Nagsuksok si Nanay niya sang daster.
Ginbutong sia pagua sa puerta. “Dira ka anay. Pungko d’a sa hagdan. Dali lang,”
hambal ni Nanay niya. Ginsira ni Nanay niya ang puerta kag gintrangkahan.
Naghibi sia.
Nag-abre liwat. Si Nanay niya.
“Singganan dali lang. Indi maghibi. Karon hanuton ta!”
May diutay nga kasanag sa gua sang
balay nga nagahalin sa balkon sang ila tupad balay. Basi may mumu? Naghibi sia,
pero hinay lang. Nahadluk sia sa mumu, pero mas nahadluk sia sa paha.
Naghulat sia. Madugay sia nga
naghulat. Ano indi sia palangga ni Nanay niya? pamangkut niya sa madulom nga
langit.
*****
Paskua. Ginpailisan sia ni Nanay
niya sang manami nga bayo. Si Tatay niya nakailis man sang manami, indi pareho
sang ginagamit sini kon magkadto sa obra nga mabantay sang pigeri sa
Cabanbanan. Mabakal sila sang iya hampanganan sa Iloilo, hambal ni Tatay niya
samtang nagasakay sila sa dyip nga Oton. Nanaug sila sa Central Market. Katunog
sang mga kanta nga mabatian sa dalan. Kadamudamo sang tawo. Kadamudamo sang
hampanganan ang naladlad sa nagakatay nga mga tapangko sa saydwok. Pili na,
pili na, agda ni Tatay niya. Daw wala sia sang pilian. Wala patay ang iya
tumbotumbo sa kasadya samtang ginakambitan sia ni Tatay niya. Nagakadlaw ang
iya tatay. Wala pa makatupong ang iya kataason sa pahira sini.
Ginbutong niya si Tatay niya paliko
sa isa ka eskina. Kadamo gihapon sang mga tawo kag hampanganan. May nakita sia
nga berde nga bao nga nagakamang sa dalan. Nagdulog sia. Manami ang berde nga
bao maglikaw sa mga tiil sang tawo nga nagalabay. May higot gali ini.
Ginauyatan sang tawo. Malapad ang yuhum nga nagtulok sia kay Tatay niya.
Nagkadlaw si Tatay niya kag namangkut sa tawo kon tagpila ang hampanganan.
Ginhambal sang tawo ang bili. Nag-ayu si Tatay niya. Naghisugot sila sa bili.
Ginhatag sa iya sang tawo ang higut sang bao kag gintudluan sia magpagiho sa
bao. Ginpahulag niya ang bao. Nasadyahan gid sia sa iya bag-o nga hampanganan.
Hinali niya matalupangdan nga nagasinggitanay na si Tatay niya kag ang
manugbaligya.
Sininggitan ni Tatay niya ang
manugbaligya nga gago, manugtonto. Sabat sang manugbaligya duha lang ka gatos
ang iya kuarta nga ginduhol, indi isa ka libo.
Haso ang manugbaligya, singgit ni
Tatay niya. Linti nga gakamangkamang na sia upod sa mga baboy para makasuweldo
sang isa ka libo, tontohon pa sia? Ginsabnit ni Tatay niya ang higut sang bao
sa iya kamot kag iduhol sa tawo. Iuli lang kuno ang isa libo kay iuli nila ang
hampanganan. Naglungulungo ang tawo kag nagsiling nga duha lang ka gatos ang
gindahu nga kuarta.
Hinali nadula ang iya bao.
Nagapiyong sia kag nagapaurok-urok sang hibi; nabuta sang luha ang iya mga
mata, gani wala niya makita ang dason nga natabo. Nag-abre lang ang iya mga
mata sang magsininggit ang mga tawo. Ara na ang manugbaligya sa salog; nagaagay
ang dugo sa tiyan sini. Nagasanaw sa dalan.
“’Tay? ‘Tay?” panawag niya.
Wala na si Tatay niya. Nagwangal
sia. “’Tay! ‘Tay! ‘Tay!”
Nadula si Tatay niya.
Nagtinulok ang iban nga tawo sa iya.
Wala sia sang nakilala sa ila. Nag-ugahab sia nga nag-ugahab.
Nadula sia. Nadula si Torbik.
*****
Anak sia nanday Gerardo Burla kag
Mildred Tormon. Ginpanamkon sia sa lalang sang kaulag sang duha ka pamatan-on.
Wala ginhungod; wala ginplano. Kabangdanan sang pagbinasulay sang duha ka
pamilya. Wala niya mahibal-an ini tanan. Sa iya paggua, indi niya madumduman
ang mga binulan nga nag-utaw-utaw sia sa malangyaw kag makitid niya nga
puloy-an. Indi niya madumduman ang adlaw nga nagbutwa sia gikan sa kadulom kag
ginhigop sang makasililaw nga kasanag gikan sa buho sang tuman kalapad nga
kalibutan kon sa diin sia magapanglaghap sang paghigugma.
*****
Victor Burla
(April 12, 1994—April 13, 2012)
