Hari sang Bungsod (Malip-ot nga sugilanon ni Edgar Siscar)

Gikan sa akon ginatindugan, makit-an ko na sila. Nagasinundanay sila sa kilid sang dayk pakadto sa akon ginahamtangan. Si Tiyo Doming ang nagapanguna, ginasundan san hepe sang pulisiya kag sang duha niya ka tinawo; dayon si Nanay, si Toto, si Inday nga nagakugos kay Nene, kag ang amon mga kasilingan. Mabalik na ako agud magpangatubang. Tinulok ko liwat ang suba.

Nian wala ang kapagsik sang tubig. Wala na ang sulog nga nagtukod sang mabakod namon nga kaangtanan ni Anhing Dell kag sang amon mga kaabyanan nga akon pagahandurawon tubtob sa malawig pa nakon nga palaabuton. Lunsay na lang sagbot, higku, basura kag susyo sang katawhan ang akon makita sa idalom. Wala na ang dingle nga amon anay ginapaliguan, ginapunsokan na ini sang duta nga natibhag gikan sa pangpang. Ang balas sa idalom sang kahoy nga talisay nagtipon na kag nagbalhin na ang dagway sang tubig. Ang mga tarog kag kanal didto na nagailig gikan sa mga higku sang pamoluyo. May garok nga ido sa gikab nga sang una amon ginalanguyan.

Agud matapna ang pag-ab-ab sang tubig sa pangpang, ang pamahalaan sang banwa nagpatukod sang dayk agud magsagang sang kabaskug sang sulog kon magbaha. Nagaus-os ang dayk kag padayon nga nagausmod bangod sang mahuyang niya sini nga pundasyon. Naganganga ang daku nga litik, daw nagatinga nga nagapangayo sang tabang sa pat-ud niya nga katapusan.

Ang kawayanan didto sa pihak sang balas nagkalapuspos na bangod sa daku nga pagkinahanglan sang katawhan. Ang daku nga puno sang paho malapit sa balay ni Nanay Ting sa luyo sang pangpang madugay na nga naluka. Ang mga gamot sa puno sang kahoy nagalulusot sa ibabaw sang tubig kag nagatangla sa langit, patimaan sang kalutosan kag pagpangampo sa labing makusog nga gahom nga nagdala sang iya malaut nga kapalaran.

Bisan ang mga pispis daw wala na nagahuni sa balud. Wala na ang twitwit sang tamsi kag ang pagpanunlog sang ul-ol. Nahuya na sila sa dinangatan sang ila duna nga mga palibot. Ang mga kamunsilan didto sa unhan sang likuan sang suba ara na lang sa akon panumdoman. Ang mga kaaghuan wala na man. Apang daw wala man nagmanggad ang puloy-an ni Nong Adir. Ayhan ato na sa kalangitan ang asu sang mga tugasan nga kahoy, nakalab-ot na sa iban nga duog ang ila asu, kag nahklu sa sang tanan nga tinuga sa ibabaw sang kalibutan. Nahaklu sang mga hari, reyna, kag prinsipe, kag mga pangulo sang nagkalainlain nga mga nasyon kag pungsod; nahaklu sang mga masakiton sa bulolngan, sang mga diyosnon sa ila pagpangamuyo, sang mga ilo kag nagaisahonon, sang mga tigulang sa ila paghinungod, sang mga iloy kag amay, kag sang ila mga kabataan.

II

“... Dalagan, Lok, dalagan,” singgit ni Anhing Dell nga nagasibad ang agi. Sumunod sa iya likod si Ulok nga indi magpaulihi.

“Dasig, dasiga, Tor!” siling ni Manong nga hinakop ang mga baraha sa balas kag maglagas. Nauntat ang amon bulobaraha.

Ang guban sa pihak nga hukmong nga nagahampang bug-oy nakatungkaaw. Masighimos sila sang ila mga burogyanan-- mga ali nga baking, pandakilya, kag lagoy nga lumbay sa kaya ukon kulob (tingingaan sa sulod kag pinatuloan sang nanuhaytuhay nga duag sang krayola)-- kag maglagas upod sa amon. Nagtinap-ok ang tinumpok nga balas sa atubang sang pagbalayon ni Tay Landoy.

Sang magsampot kamo ato na si Dell kag si Ulok sa ibabaw sang bungsod sa kahon sang talamnan ni Mating. Nagatalikuray sila kag nagakumpasan sang ila mga kamot, handa agud atubangon ang ila mga kasumpong-- mga gadya sa dalan, salawayon sa sulod sang puloy-an kag lumpukon nga mga uslitan.

“Ataakkk... Atak, kamooo!” singgit ni Dell.

Matiuntion nalibutan na namon sila. Si Condring, Uding, Simo kag si Tanyil ang nag-atubang kay Dell. Si Muroy, Embong, Bino, si Manong kag ako amo ang nag-aturgar kay Ulok. Insdi namon sila maasiasi. Si Condring ang pinakagulang sa amon tanan, apang kapin nga dalagku ang mga lawas nanday Dell kag Ulok.

Ambot kon diin namon natun-an ang hampang nga ispadahay (‘eskrimaghay’ kon sa iban pa--apang amo man ina gihapon)? Ayhan gintudlo ini sa amon gikan sa mga libre nga sine nga amon natan-aw sa plasa kon gab-i. Nakuha ayhan namon ini kay Zorro, D’Artagnan kag ang nga kaupod niya nga “The Three Muskeeters”, kay Robin Hood, Spartacus, kag “The Swordsman of Siena.” Kon magrikureda gani ang trak sang Purico nga “... may libre nga sine sa plasa a las siete y media karon sa gab-i” nagatirimpugal kami nga nagasakay sa kulokabayo namon nga paklang sang saging!

“Atakkk, atakkk!”

“Patay ka na, patay ka na ‘ya” singgit ni Ulok kay Embong nga nagawaras man gihapon.

“Patay-buhi, patay-buhi!”

“Sige, patay-buhi, ‘ta... “ ugyon namon.

“Sige, a, patay-buhi kon patay-buhii..!” paayon ni Ulok nga nagadusak kay Muroy.

Nakataklas na si Uding sa kilid sang bungsod. Indi sia malingkang ni Dell nga ginaatak namon gikan sa iya likod. Sang ulihi nakasaka na gid si Uding paagi sa pagkapyot sa magagmay nga sanga sang simosimo, tubtob nakapalipod sia sa madabong nga puyas. Ako iya nagatinguha man nga makasal-ot agud magbuno. Apang indi ako makapanagil-ot kay dakalagko sang akon mga kaupod. Magluwas sina, indi makalab-ot ang akon kamot kag masami natapakan ang akon mga tiil sang mga hangaway nga daw mga karabaw.

Nangalut ako sang akon tingkoy kag nagpahigad. Nasadyahan ako magtulok sa inaway sang mga gadya, kapin nga nalipay ako magpaminsdar nga nagahampang naman kami.

Duha pa lang ka semana nga nagsugod ang pagbukas sang klase. Wala pa kami maayawan sang hampang sang nagligad nga bakasyon. Anum pa lang ako ka tuig, gani masubo kon may klase kay wala ako sang kahampang sa balay. Kon hapon masami nga yara ako sa amon balkon nga nagahulat kay Manong nga mag-abot. Masami hapon na gid sia kon magpauli kay indi man sia ayawan sang hampang sa ila eskwelahan. Malip-ot lang nga tinion ang amon mahampang kag dugaydugay dulom na.

Isa ka semana ang padayon nga pag-ulan, gani sang magtilha ang ulan sang nagligad nga duha ka adlaw, daw mga baboy nga binuy-an sa tangkal ang mga gadya. Indi mauntat ang ila eskrimahay. Ako iya nagtabuk sa pihak sang dalan malapit sa emburnal. Sang nagligad nga adlaw may gintumultumol ako nga lunang nga pusilpusil sa ibabaw sang emburnal. Gintago ko ini sa kilid sang semento sa idalom sang kamantulan-- hanot ang akon padya kon mahibal-an ni Mommy kon ngaa lunsay higku ang akon luab. Sinapo ko liwat ang akon hampanganan.

Wala na! Wala na didto ang akon lunang nga pusilpusil. Tinulok ko ang mga hangaway kon sin-o sa ila ang posible nga nagkuha sang akon hinuptan. Indi ko mapat-ud sa ila mga dagway.

Naglukso ako sa tabuk sang kanal kag nagsuhot sa idalom sang tapulanga sa kilid sang kudal ni Lola Puri-- si Lola Puri wala na nagapauli didto sa iya balay, ginapaarilahan niya ini sa tatay ni Fredo (si Fredo indi namon kaupod sa paghampang kay naglakat sila ni Manang niya Cristina sa latagon agud magbulig sa ila amay). May diutay didto nga bungsod nga anayon.

Naghimil ako sang isa ka hakop nga lunang agud liwat magdihon sang pusilpusil. Nagatalapik ang mga anay sa lunang, nagatinguha mag-ukiok agud makaluwas sa ipit nila nga kahimtangan. Matiuntion, yara na si Embong sa akon luyo. Nagahapuhapo nga nagangisi sa akon, naga-udlot ang iya sip-on. Naghimil man sia.

Nahuman ko na ang pulo sang magsuhot man si Muroy. Naghakop sia sang lunang, tinumol ini kag ipaburabog sa mga hangaway sa pihak nga bungsod. Dayon niya kuob kag maghakop liwat.

Ginatiklod ni Ulok si Uding. Si Dell ginakup-n ni Simo. Nagagilinutok sila sa ibabaw sang ginharian sang hinali tumopa ang nagahagunos nga lunang sa apipingig ni Ulok. Nakalagpat si Muroy nga nagasid-ing sa mga dahon sang tapulanga.

“Sin-o nagapanghaboy man?” singgit ni Ulok nga nagawaog sang iya liog. Tumopa ang isa pa gid ka lunang nga tumapik sa dughan ni Simo.

“Girahay ta!” siling ni Uding nga lumukso sa kahon kag nagkuha sang lunang sa kilid sang bungsod.

Natunga ang guban sang mga gadya. Dumalagan si Manong didto sa amon ginahukmongan. Amo man sanday Tanyil, Onyok, Condring, kag ang iba pa gid. Nabilin sanday Dell, Ulok kag Uding sa daku nga bungsod.

Wala madugayi kag nagainulan na ang lunang gikan sa magtimbang nga bungsod. Sa amon palasyo nagakarabak ang basa nga lunang. Nagkalapuspos ang mga dahon sang tapulanga ni Lola Puri.

“Araguyy...”

Binalikid ko si Embong. May nagatapik nga lunang sa iya agtang. Binuy-an niya ang ginahimil kag naghakop man sang duta kag nagbalos.

Lunsay kabus ang akon haboy. Sa danaw nagatupa ang akon lunang, nagatigpasaw sa tunga sang dalan. Kumoha ako sang lipak kag nagtumol sang duta, didto ko gintakod sa punta sang lipak kag iwaslik patumod sa mga kaaway. Matayog ang lupad sang duta apang nahampak ko ang likod ni Manong.

“Araguy... ano man?” pangakig ni Manong. “Kuhaa na bala ang lipak!”

Dayon ko kuob liwat. Nakita ko gid si Uding nga humakop sang dakudaku nga lunang, sinapnay niya ini sa duha niya ka butkon kag nagdalagan, lumukso sa kanal, tabuk sa dalan kag padayon sa ‘ginharian’ sang mga kasumpong. Ambot kon gin-ano niya ato, apang sang nagbutwa si Ulok sa ginakub-an nila nga simosimo kag puyas, may tampok na nga lunang ang bug-os niya nga ulo.

Nagpililit ang lunang sa ulo ni Ulok. Nagtindog sia sa kaakig nga daw tinakluban sang langit. Naggilinuwa kami gikan sa likod sang tapulanga nga nagautoy-utoy sang kadlaw. Si Dell nagatuwadtuwad sang harakhak. Amo kag nagsinggit si Condring.

“Ligo ‘ta sa suba!”

Solb ang kahimtangan ni Ulok. Nagdinalagan naman kami. Si Embong kag ako ang lagi nga uilihi. Daw mga buyong kami nga bag-o lang nakapanaog gikan sa bukid.

“Indi ka magkadto sa madalom, ha?” siling ni Manong nga naghinayhinay sa akon luyo.

Didto kami nag-agi sa likod nanday Nanay Ting, didto sa pangpang malapit sa daku nga puno sang paho. Nakalampuwas na ang darapal nga dala sang malawig nga tingulan, madalom ang tubig, kag nakalugdang na ang mala-kape-nga-may-gatas nga lay-on. Gani nga matin-aw ang tubig kag nagapangagda nga nagahulat sa amon. Una nga lumukso si Dell-- nagadalagan pa lang kami, nagauba na sia sang iya kamiseta.

Dumason si Uding. Nagsalya ang tubig sa iya pagdayb. Nagsalom sia kag bumotwa sa luyo ni Dell nga nagaumoy-umoy. Kami iya nga daw indi pa makapamat-ud, nagpabilin sa ibabaw sang pangpang, nagatan-aw sang hitabo sa idalom.

“Tungkada ‘bi, Dell,” siling ni Condring, nagsikungkong sia sa bibi sang pangpang.

Naglangoy si Dell sa duog nga masami namon ginapaliguan. Kon manabaw ang suba didto ang pinakamadalom nga bahin sa kilid sang pangpang. Didto sia nagpanungkad. Ginbayaw niya ang duha niya ka kamot kag nagpaidalom. Nalapawan sang tubig ang punta sang iya mga tudlo. Natiuntion nagbutwa na sia.

“Nabaw, a, pwede...” siling ni Dell.

Taga-diin asta?” pasikto ni Condring.

“Tagabuli sang kabu!” kang nagkaladlaw kami.

Nagahawa ang tubig sang tumopa si Ulok. Madugay ugaling kag bumotwa sia sa manabaw nga bahin sang suba, didto na dampi sa pihak. Ginakisikisi niya ang iya ulo nga napitlan sang lunang. Nagngisi sia, nagpadiwal kag nagkadlaw sa amon sa ibabaw.

“Ano pa ang ‘nahulat ninyo? Dali na!” singgit niya nga nagsalom liwat.

Kinunyag ako. Diutay lang sa amon ang nakahibalo maglangoy. Wala sang gana ang iban nga gadya magpasundayag. Ako iya nakahibalo na mag-umoy-umoy-- tinudloan ako ni Dodi kon paano-- apang wala pa gid ako nakalangoy sa amo nga kadalumnon sang tubig. Inuba ko ang akon bayo kag nagdalus-os sa tiilan sang pangpang.

“Dell, bantayan mo ‘ko, Dell?” siling ko kay Dell nga nagalangoy-langoy pasulong sa sulog.

“Sige, lusko lang bala, kanabaw...” pasalig ni Dell nga nag-umoy-umoy sa akon atubang. “Bantayan ta ka.”

“Tor, basi madalom, Tor...” siling ni Manong nga mahawid kuntani sa akon. Apang malayo na ako sa iya lab-ot kag wala ko na ginpasulod sa akon igdulongog ang iya paandam:  “Andam ka.”

Nagdayb ako, salom pakadto sa ginalangoyan ni Dell. Sang akon pagbutwa, kinulbaan ako, wela na si Dell. Ayhan nagsalom man sia.

Tuman gali kadalom sang manabaw nga ginasiling ni Dell. Liwan sa akon banabana, natalunsay ang ilig sang tubig kag maanod ako kon mag-umoy-umoy lang. Kinulbaan na gid ako. Indi ako makahibalo maglangoy! Sumarurot ako paidalom. Ginwaras ko ang akon mga kamot agud makabutwa. Nakainom ako sang tubig kag nadimdiman ko ang lalim sang suba. Indi ako makaginhawa. Ginsikad ko ang akon mga tiil kag mabaskog nga kinapay ang akon mga kamot. 

Pagkabutwa ko liwat, dayon ko kapakapa kag maghaklu sang hangin, apang tubig ang nagsulod sa kon baba kag ilong. Nagaluha ang akon mga mata. Luyag maghibi apang indi ako makahibi. Luyag ko magsinggit nga salbaron ako apang wala sang tinaga nga nagkawas sa akon mga bibig. Nabatian ko ang tingog ni Manong nga nagatawag sa akon: “Tor, Tor...” Nakita ko nga dumalus-os sia sa tiilian sang pangpang, apang indi niya ako malab-ot. Nagahibi na sia nga ginasinggitan si Dell nga salbaron ako.

Ginalagas ko ang akon pagginhawa. Ang unod sang akon hunahona nga katapusan ko na ini. Ginatulok ko ang akon mga abyan sa ibabaw sang pangpang, indi  na sila ang mga gadya kag hangaway nga akon nakilal-an. Nagatiyabaw si Embong kag nagasiniyagit ang akon  mga kaupod sa ibabaw sang pangpang. Nahibal-an ko nga nagapangayo man sila sang tabang para sa akon. Gikan sa nabilin ko nga kusog sang hinali nakasingit ako sang “Tabang, tab...” kag sumarurot ako sing katapusan.

III

Lima ka adlaw kag pito ka bulan ang amon baruro sa bukotan. Nagapangatubang kami sang mabug-at nga panumbungon. Napatay ni Panyong ang taga-Cabatuan nga alagad sang kasugoan sang pangapinan ni Panyong ang iya kaugalingon batok sa hubog kag nagawaras nga pulis. Naagaw niya ang hingabiban sang pulis kag hinampas ini sa iya nawong. Apang lumopok ang ribulber. Bangud magkaupod kami sa salakyan sa amon pagpauli gikan sa pyestahan, nadalahig si Efren kag ako.

Mahapus namon lutsan ang amon kaso bangud ginapangapinan lamang ni Panyong ang iya kaugalingon kag wala sang saksi nga nagtindog batok sa amon nga tatlo. Apang bangod kay opulis ang napatay, mabulobudlay ang trato sang mga pulis sa amon. Indi mabaton sang korte ang amon pyansa kag ang bug-os nga pulisiya indi pabor sa amon. Wala kuntani ako sang buko nga malagyo apang nakaduaw si Inday sa amon kag namut-uod na man lang si Efren kag Panyong nga maupod sa akon. Duawwon ko lang iya si Dell.

Si Inday ang nanugid sa akon sang nagligad nga duha ka adlaw. Namangkot man lang ako kon paano na ang amon panimalay, mga himata, kag kasilingan sa Leocadio. Maayo man kuno: si Manong nakasulat sa iya gikan sa Manila-- dalagku kag nagaeleskwela na ang iya mga bata; si Mommy kuno nagahigda na lang kag ginahungit sang iya pagkaon ni Gilda nga manghod namon nga amo ang nagabatiti sa iya (may kapinasahe gid nga kapuslanan ang mga anak nga babawe sa ila mga ginikanan); si Toto kuno pirme lang nagapamangkot kon san-o ako mapauli sa balay; kag  si Nene nagalutgot pa gihapon. Maayo kuno tanan, magluwas sa akon abyan nga nagaisip na lang sang iya inoras. Leukemia ang masakit ni Dell. Malapsi na sia kuno kag nagahigda nga indi na makadala sang iya lawas. Naghimo ako sang nagakaigo nga pamaagi.

Nagabadlak, daw matuodtuod gid! Wala ako mabudlayi maghimo sadto nga butang. Didto ako nagkuha sang lunang sa bungsod sa likod sang kasilyas sang prisohan. Duha ka adlaw nga hakophakop ko sang duta kag isulod sa akon bulsa. Nakasupot gid man ako sang kinahanglanon nga kadamuon sang lunang. Ang mga tinta-langking kag itom nga lugom para sa sapatos nakuha ko sa akon mga kaupod sa prisohan. Gintago ko ini tanan sa idalom sang semento nga salog sang amon silda-- nakakutkot kami didto sang buho nga amon ginatakluban sang buka sang salog nga semento. Kon makita sang liwan ang salog indi niya mahibal-an nga may buho sa idalom kag may mga ginatago didto.

Sang nagligad nga tatlo ka adlaw nagpalimpya sang sapatos ang warden, gani nakatigayon si Efren nga nakakuha sang diutay nga bahin sang pasta nga ginapahining sa sapatos. Amo yadto ang akon ginamit agud pahiningon tubtob nagbadlak ang akon ‘hinganiban’ nga pinaitom sa tinta langking.

Sadto nga gab-i mabaskog ang ulan sa luwas. Nagakatulog na ang mga binilanggo sa pihak nga silda nga gina-utlan sang madamol nga pader. Nag-abot na ang ginahulat namon nga kahigaynan. Sininyasan ko si Panyong.

Umoy-oy si Panyong. Masakit kuno ang iya tiyan kag gin-uriod ang iya ulo sa tagiptipon nga ulonan. Nagawiit sia sa kasakit. Dayon ni Efren dalagan sa rehas kag tawgon ang gwardya nga nagapatuyotuyo sa atubang sang lamesa.

“Tsip, masakit ang tiyan sang upod namon. Tsip...!”

Nakabungkaras ang gwardya sa panawag ni Efren. Ginkuso sang gwardya ang iya mga mata kag tanglaon ang taknaan sa ibabaw sang dingding: a las tres kinse sa kaagahon. Nagtindog ang pulis kag nagpalapit sa amon silda. Amo kag tumampad ako gikan sa akon ginapatuplingan nga dingding sa sulod sang silda. Tinaya ko sa gwardya ang akon dinihon.

“Buksi ang silda kon indi mo luyg nga mapatay!” ang matigdas ko nga siling sa iya. “Dasiga!” tinumtom ko sa iya nawong ang akon ginauyatan.

Nagsanag ang kalimutaw sang gwardya, nagmurahag ang iya mga mata, lumabog ang iya katuyo. Hinukas niya ang yabi sa iya pahira kag isulod sa daku nga kandado kag lubagon. Lumagtik ang kandado nga nagbukas. Kinuot ni Efren ang kandado kag buksan ang silda. Madasig nga tumindog si Panyong kag guyoron ang gwardya paulod sa silda. Pinahigda ni Panyong ang pulis kag pusasan pabaklid. Ginrabrab niya ang rabut nga tualya kag ibugkos sa baba sang gwardya. Linampus ko ang akon “pusil” sa kilid sang semento. Natip-ol ini nga akon ginabalibali kag ihulog sa salog. Dayon namon gwa sa bilanggoan kag nagdalagan sa pasilyo padulong sa ganhaan sang ‘Municipal Jail.” Nagadukaan ang “desk sergeant” sang magsuhot kami sa kudal nga “barb wire” kag naglukso sa pihak sang kanal padulong sa hingalit namon nga kahilwayan. Matiuntion pa, nagsipakay na ang amon mga banas, kag nadula sa idalom sang mantu sang madamol nga ulan.

Daw nakakita sang murto si Inday sang umulhot ang akon dagway sa ganhaan sang amon kusina. Madasig niya nga tinakop ang pwerta sa akon likod kag guyoron ako pasulod. Si Nene ato sa siya nagapungko kag nagaunat sang lastiko sa atubang sang pililian nga dahon sang alugbati. Nakabungkaras sia kag nagdalagan pakadto sa akon agud magkupo. Kinup-an ko sila nga duha.

Si Toto kuno ato pa sa eskwelahan kag maabot dugaydugay agud magpanyaga. Lunsay hapyot na ang mga dagway sang akon pamilya. Si ugangan-babae nga amo ang nagsalu sang akon katungdanan bilang amay, yara sa likod nakon nga puno sang katingala kon ngaa yara na ako.

“Ari ka man, Nestor?” pamangkot niya.

“Nalagyo lang ako, ‘Nay,” ang mahinay ko nga sabat.  “Masungka man ako pagkatapos...”

“Diyos ko, nga bata ka, Nestor, ngaa nagpalagyo ka?”

“May duawon lang ako, ‘Nay,” ang akon sabat.

“Ginapabudlayan mo lang ang imo kaugalingon... Maayo pa tawgon ko si Doming agud pahibal-on nga ari ka diri subong. Ano sa imo, Nestor?” pasikto ni Nanay. Nakapisngo si Inday nga nagakupo man gihapon sa akon.

“Ugaling na lang, ‘Nay, ako na lang ang makadto sa iya kon tion na,” dayon ko sulod sa amon hulot agud islan ang basa nakon nga panapot.

IV

Nakibot na lamang ako sang nabatyagan ko nga may nagbutong sa akon. Nalab-ot ko ang iya kamot nga akon ginhawiran. Kinup-an ko sia sa tuyo nga makasikad paibabaw. Maabtik nga nanginpadlos si Dell kag itiklod ako-- malumos kami nga duha kon indi sia magpanginbuhi. Bumotwa sia kag nagkuha hanging agud salumon ako liwat. Nagparumatay ako sa huna nga malutaw lamang sa tubig kon indi ako maghulag. Padayon ang akon paglugdang sa tubig. Nadula na ang akon paglaum kag daw katubtoban ang mga nabilin nakon nga kaisipan.

Nagaagaw-agaw ang kasanag kag kadulom. Nabatian ko ang tingog ni Mommy nga nagapanawag sa akon, nagapangita sa akon kon kinahanglanon niya ang diutay nakon nga bulig; dyes sentimos nga nahulog malapit sa siklat; indi ako makasabat, kag sa una nga bes nahangpan ko kon daw ano gali kahapos magpulot sang nahulog nga kwarta sa idalom-balay. Nakita ko ang akon mga hampanganan nga nagalinapta sa idalom sang lamesa samtang madasig nga nagamakinilya ang akon amay sang ginadihon niya nga sdugilanon. Indi na ako makaeskwela, indi ko na kinahanglanon ang mga kwaderno, lapis, papel, kag mga krayola. Indi ko na makita si Manong. Ayhan nagasinggit pa sia gihapon sang akon ngalan. Nagapaabot-abot ako nga dawaton niya ako. Apang indi ko na sia makita. Indi ko na sila makita. Bisan si Brownie kag ang mga tsinelas ko nga pinang-it niya... ang pispis nga tinaban sang itom nga kuring... ang lagi-it nga nagalupad sa kahawaan kaupod sang dapay nga ginatirador ni Karding apang indi niya maigo... ang pityaw ni Kardo nga nabali sang nagpanuk-ad si Lipid... ang silak sang adlaw sa tung-og sa mga dahon sang tayuk-tayok kag palagtiki... ang mga damang nga sinap-ong namon ni Manong sa kamaisan ni Nong Arsi... ang akon mga lastiko nga linubid... si Onyok kag ang iya mga tinarso... Ang mga bulak sang kalatsutsi, sang santan, sang adelfa, sang bunggabilya nga ginapanaklas namon ni Ligaya sa tion sang flores de Mayo... ang mga maluming nga sinipad sang bulak sang bandera Espanyola... ang margopa sa kilid sang tisa nga simbahan... ang mga kulanit sa kampanaryo... ang mga dalagku nga lingganay nga nagalanog sa latagon kon magpaharab kami sang mga karabaw ni Bino... Si Padre Casa kag ang iya puti nga sutana kon magdayan sia kon kahapunanon... ang mga tumbaktumbak nga ginpanghampas namon sang mga kagingking tubtob nagkalabli ang ila tapok nga lawas kag nagkalahulog sa duta... ang lauya ni Iyu kon magtakop ang kasisidmon... ang lanton sang ulan kon magtupa sa ibabaw sang atop sa akon pagtulog... ang iliili nga huni sang mga paka sa talamnan... ang pantat nga ginsulod ni Mommy sa daku nga garapon... ang iya sini huni kon gab-i... ang mga koloring buk kag ang akon mga krayola... ang diutay nga gunting kag ang mga magagmay nga batabata nga papel... ang lupok sang pwetes sa tion sang pyesta... ang kahumot sang sinugba nga mais nga pinanigpot namon ni Manong sa pihak sang riles.. ang tinum-anan nga uhong... ang buyog nga sumulod sa ganhaan sang bulak... ang tibakla nga pinahulid namon ni Elsa sa luyo sang alibangbang... ang akon tirador nga hinatag ni Pruktuso sang nagkitaay kami sa idalom sang kamunsilan.. ang mga baraha namon ni Manong, ang mga laragway nanday  “Jungle Jim”, “Copperhead”, kag “Iron Man”... ang diutay namon nga traysikol ni Manong... ang burogyanan ni Uding... ang lagoy ni Muroy... ang pugad sa ibabaw sang kabugaw kag ang mga magagmay nga itlog nga ginbalik namon... ang maya-bungol nga nagapamati sa ibabaw sang amon atop... ang kabayo nga paklang sang saging... ang pana, ang ispada, kag ang bangkaw... ang hari namon sa ibabaw sang bungsod... ang “dam” nga ginhimo namon sa kanalitas sa uma sa likod sang eskwelahan kon magtingulan... ang tubig, ang nagabugahay nga tubig, ang mabugnaw nga tubig... ang matugnaw nga tubig.. ang tubig, ang tubig...

Nabatyagan ko na lang nga may nagtiklod sa akon paibabaw. Isa ka mabaskog nga tulod nga nakapabutwa sa akon sa tubig. Sinundan pa gid ini sang isa ka makusog nga duso nga amo ang nagpahigad sa akon malapit sa pangpang. Bumotwa si Dell kag tiniklod pa gid ako tubtob madab-ot ko ang puno sang sentemento kag nanguyapot.

Dinaho ni Manong nga nagapangapyot sa puno sang aghu ang akon tuo nga kamot nga nagabayaw sa iya. Tumaklas ako sa pangpang kag nagkamang pasaka. Puno sang lunang kag lay-on ang akon lawas apang wala na ato sa akon kabilinggan. Nagahibi si Manong, subong man ako. Pag-abot ko sa ibabaw sang pangpang nagsuloluka ako kag naggulowa ang tubig sa akon baba. Matiuntion, ginasapnay na ako ni Nanay Ting.

V

 Sumulod ako sa hulot niya. Indi na sia ang “Hari sang Bungsod” nga amon namat-an. Mayagpis na ang nawong ni Dell kag malapsi na sia kaayo. Hagyon nga nakalingi ang iya ulo sang namutikan niya ang akon pagsulod.

Pumongko ako sa siya malapit sa iya ulohan. Ginhikap ko ang iya kamot nga nagauyat sang rosarito. Nabatyagan ko man gihapon ang kapagros sang iya panimuot nga nagalatay sa nagagalataw niya nga kaugatan. Nagtulokay ang amon mga mata, nadugay kag nasusi. Namutikan ini ni Lydia nga gumowa sa hulot agud ibilin sa amon ang mga nabilin nga tinion sang iya tiayon.

Nagaluha na ang mga mata niya, ayhan ginakurapan sang patimaan sang palaabuton. Ginyuhoman ko si Dell, wala sang tinaga nga sarang kag takos magkawas gikan sa amon mga bibig agud tublagon ang kalinong sang madalom namon nga paghangpanay. Wala naggiho ang iya mga bibig. May luyag sia ipaabot sa akon apang indi makabukas ang iya baba. Nagpiyong lamang sia sang iya mga mata nga daw nabudlayan.

Sang nagmuklat liwat ang iya mga mata, hinikap ko ang iya agtang kag hapulason.

“Salamat gid, Dell... “ may binantok  nga luha nga nag-ilig sa akon nawong. “Salamat gid!” hutik ko sa iya dulonggan.

Nagyuhom lamang sia sing hagyon kag naghana nga mahakyaw sang iya kamot nga nagauyat sang rosarito. Nagkulpa ang iya dughan, nagpiyong sia sang iya mga mata, kag nahulog sa ulonan ang rosarito. Pagkatapos, himpit nga kalinong. Nanguros ako kag piniyong ang akon mga mata sa akon malip-ot nga palangadion. Pagkatapos ko panguros liwat, mahinay ako nga tumindog kag naggwa agud tawgon si Nang Maria.

Nagahinaya ang mga tao sa ibabaw sang balay ni Nang Maria sang nagtumban ang akon tiil sa ugsaran. Ginpakamaayo ko nga duawon liwat ang amon palibot. Nagtilha na ang ulan kag mabugnaw ang hangin. May kinaiya nga danyag sa handurawan ang kabugnaw nga dala sang ulan, kasubong sang bag-ong kabuhi. 

Liwan na ang dagway sang Dalan Leocadio. Wala na ang mga tapulanga kag mga bandera Espanyola sa palibot sang balay ni Lola Puri. Napalibutan na ini sang pader kag sementado na ang mga dalanon. Indi ko na makita ang diutay nga bungsod namon ni Embong. Ang ‘ginharian’ wala na didto sa ibabaw sang kahon, subong man ang mga simosimo kag puyas. Wala na sanday Embong kag Tanyil. Wala na ang akon mga kahampang. Ato na sila tanan sa ila kaugalingon nga salakikwon. Lunsay na sila may mga salabton sa pangabuihi. Si Uding ato na sa maayo nga kahimtangan sa Middle East. Naglinapta na ang amon mga kalanupad. Wala na sang mga gadya kag mga uslitan. Ang puno sang daku nga bayabas sa kudal ni Lola Puri, isa na lamang ka gabuk nga pul-o. Paano na ayhan si Ulok? Tinangla ko ang gintaipan sang mga kalubihan sa likod sang poblaysyon kag sang maaliwalas na nga kalangitan. Sa likod sang mga manipis nga panganod didto ko nakit-an ang sabat. Nagliko ako sa emburnal kag pumadulong sa suba agud ipaanod ang nagatibi nakon nga mga luha.