Duta Para sa mga Iskolar sang Banwa (Malip-ot nga sugilanon ni Leoncio P. Deriada)

AGA PA APANG mainit na kayo ang adlaw. Ginapamalhas na si Tya Justa. Ano abi naglakat lang sia halin sa relokasyon. Indi gid man mabug-at ang basket sang alupi nga balinghoy kag wala gani magtunga ang basket. Indi na kinahilangnan nga masakay pa sia sa traysikol. Isa pa, daw nahadlok na sia magsakay sa salakyan nga ini. Tama gid kadasig kon magburhot pakadto sa poblasyon san Miag-ao ka gang drayber nagangisi lamang nga daw panulay. Ang dumdom ayhan sang mga drayber sang traysikol nga ang ila ginamaneho isa ka dyip halin sa San Joaquin ukon isa gid ka bus halin sa Antique.

Inanay nga nagtaklaron ang kalsada samtang nagapalapit sa tulay-ibabaw – ukon oberpas kuno, siling sang mga nakahibalo sang Ingles – nga nagaangot sang anay duha ka bakulod. Sang ginpalapad na ang kalsada halin sa Iloilo pakadto sa Antique, ginbuldos ang aspaltado apang makitid nga dalan sa ginkitaan sang duha ka bakulod. Ang magtimbang nga kilid nangin pangpang kag kon lantawon gikan sa ilawod sang kalsada, ang duha ka bakulod daw nagtaas nag id kag daw isa lamang ang ginpamunuan nga ginpihka sang malapad na nga dalanon.

Malapit na si Tya Justa sa tulay. Ginpasad ang tulay – bisan wala sing suba kag tubi sa idalom kundi kalsada pakadto sa San Joaquin kag Antique – agod mahapos ang pagtabok sang mga estudyante kag mga manunudlo sang unibersidad halin sa mga bilding sa wala pakadto sa tuo, sa bi-bi sang pil-as nga nagahayong sa dagat sa panghigaron sang Miag-ao.

Ang buluthuan nga ini amo ang nabantog na kuno ng University of the Philippines in the Visayas. Apat ka pulo ka kilometro ini halin sa syudad sang Iloilo kag amo kuno ang may pinakadako nga kampus sa tanan nga UP sa bilog nga Pilipinas. Ang UP kuno ang unibersidad sang banwa kag ginabuthuan ini sang mga maalam nga mga estudyante, kag ini sila tanan mga iskolar sang banwa. Sa Tagalog pa, mga iskolar ng bayan.

Tungod sang mga iskolar na ini sang banwa, nagapuyo karon sa relokasyon sa Malagyan si Tya Justa. Tungod sa maalam nga mga estudyante nga ini, nadula ang duta sang panimalay ni Tya Justa. Ginkuha sang gobyerno and ila duta kag sang ila mga himata kag mga kaingod agod ang kampus sang UP in the Visayas mangin pinakadako nga kampus sa tanan nga UP sa bilog nga pungsod.

Masubo kaayo ang natabo nga ini. Apang wala man kino gin-agaw sang gobyerno ang ila duta. Ginbakal man ini sang gobyerno, sa bili nga daw bili sang uga sa baybayon sang Miag-ao. Kag ang ila ginsaylohan sa Malagyan wala man ginhatag sa ila kundi ginbaligya nga ang bili indi mabayran sang bili sang ila ginkuha nga duta.

Masubo matuod ini. Apang wala sing mahimo ang mga tawo. Indi sila makapamatok kay ang gahom iya sang gobyerno. Indi makahangop si Tya Justa. Ang una nga plano kuno amo nga sa Tigbauan ipatindog ang unibersidad nga ini. Wala magsugot ang mga tawo didto. Ngaa nga ginpamatian sang gobyerno ang pagpamatok sang mga taga-Tigbauan kag ang ila sang mga taga-Miag-ao wala?

Pila ka lak-ang sa wala pa malambot ni Tya Justa ang oberpas, may ginhagdanhagdan nga alagyan pakadto sa isa ka bilding sa higad gid sang bakulod sa wala. Ang alagyan nga ini wala sa plano nga ginpasad sang mga panday. Sang bag-o pa magsaylo ang mga klase nga didto anay sa syudad, serado ang bahin nga ini sang bilding kag wala sing alagyan pasaka. Apang madamo nga mga estudaynte kag mga manunudlo nga halin sa syudad kag sa mga banwa sang Oton, Tigbauan kag Guimbal ang nagasakay sa dyip pakadto sa San Joaquin ukon sa bus pakadto sa Antique. Wala ini nga mga salakyan nagaagi sa atubang sang mga ginabuthuan nga mga bilding anano pa ang mga pasahero nga makadto sa UP, ukon sa duha ka bangko sa ibabaw, manaog sa idalom sang oberpas kag magtakras sa manubo nga pangpang agod makalambot sa atubangan sang kapeterya sang unibersidad. Amo ini ang kataason sang oberpas. Sa pihak nga kalsada sa atubangan sang kapeterya amo ang Land Bank, and Philippine National Bank kag ang University Library. Ang dako nga bilding sa wala nayon amo ang College of Arts and Sciences nga ginatawag man kuno nga Fonacier Hall.

Tungod sang kadamo sang mga nakalaktod diri nga daw mga tuko nga nagatakras sa dingding, ginpakamaayo gid man sang administrayon nga butangan diri sang alagyan. Amo nga ginpasaran sang hagdanhagdan sa manubo apang batohon nga banglid. Sementado man kuntani ang mga halintang, apang daw pinalagpat angpaghimo amo nga karon nagalitiklitik na ang mga semento kag nagakatukal katulad sang mga bato sa magtimbang sa dalayon nga ilig sang ulanhalin sa ibabaw.

Nagsaka diri si Tya Justa. Nag-andam gid sia sa iya paglak-ang kay basi makadalin-as ang iya plastik nga tsinelas. Sa tungatunga sang hagdan, nagpahuway anay sia kag trapohan ang iya balhas sang daan nga bandana nga binbutang niya sa ibabaw sang tinangkas nga alupi. Mainit pa ang tinangkas. Nanalupsop ang baho sang alupi sa daan nga panapton ka gang dumdom bala ni Tya Justa ang iya balhas daw duga na sang balinghoy.

Nagtindog ang gwardia sa pwertahan sang bilding sang pagsampot gid ni Tya Justa. Pinalapitan dayon niya ang bag-o nagtaklad kag magsiling, “Tyay, ginadili na ang pagsulod diri sang mga tagagwa.”

Nakibot si Tya Justa. “Wanhaw man bay?” pamangkot niya. “Wanhaw man bay indi don ako pasudlon. Indi takon tagagwa, a.”

“Estudyante ka bala?”

“Nakita mo duman nga mal-am ako.”

“Ti, maestro ka bala?”

“Abaw, Toto. May maestra bala nga amo dya ang hitsura?”

“Ti, kundi tagagwa ka.”

“Ikaw ang tagagwa!” pabuklas nga sabat ni Tya Justa. Nag-init ang iya pamatyag. “Ang hambal mo indi ana ka taga-Miag-ao!”

“Sori na lang, Tyay. Indi ka gid pwede makasulod. Kinahanglan may I.D. ikaw.”

“Kinahanglan ko ang I.D.? Indi takon tagagwa! Ang balay namon dyan kang una sa ginatindogan kang library. Ginbuol lang kang UP ang lupa!”

“Madalo ang nagakaladula sa sulod,” padayon sang gwardia. “Amo nga taga-UP lang ang ginapasulod namon.”

“Kag kami ang nagapangawat? Kami ang ginkawatan! Ang ginbayad kanamon husto lang ibakal ti lungon! Indi bala pangawat man ran?”

Akig na gid si Tya Justa. Apang wala sia sing mahimo. Nagtalikod sia kag manaog sa nagakalatukas na nga hagdanan. Indi niya luyag nga ang gwardia makahambal pa. Abaw, daw sin-o gid tana man. Wanhaw kay dumdom mo kanakon Abu Sayap? Ang kuon kang UP nga taw-an ti obra ang mga taga Miag-ao. Kaduro kang lalaki sa relokasyon, wanhaw bay tagagwa ang anda mga sekyu?

Sa kalsada na si Tya Justa. Indi sia magpauli kon indi niya mabaligya ang iya alupi. Didto sia masulod sa mayor nga ganhaan sang kampus.

Gintangla ni Tya Justa ang oberpas. Tuman na gid kainit kag nasilawan sia. Ginkisapkisap niya ang iya mga mata. Hinali lamang, may dako nga Ceres Liner ang daw nagbuslog lamang halin sa Iloilo kag nagdulog sa iya kilid. Nangurog ang lawas ni Tya Justa. Diutay lang sia masanghiran sang kilid sang bus. Namuyayaw kuntani sia sa kaakig apang daw nadula ang iya tingog. Tatlo ka estudyante, duha ka lalaki kag isa ka babaye, ang nanaog sa salakyan. May ginakulo sila tanan nga napsak. Nasapding nila nga tatlo si Tya Justa nga daw nalansang gid sa iya ginatindogan kag indi makahalin.

“Excuse me,” siling sang isa ka lalaki. Segurado gid si Tya Justa nga agi ini. Kanami gid sang iya kiaykiay bisan taklaron ang alagyan paibabaw.

‘Sori po,” siling sang babaye. Wala matingala si Tya Justa nga daw tipo Tagalog ini. Dumdom niya anay nga mga Bisyasa lang ang maeskwela diri. Apang kadamo gid sang nagatinagalog. Bisan gain ang mga taga-Mindano nagatinagalog man.

Ang ikaduha nga lalaki may pagkabastos gid. Wala gid ini nangayo sing pasaylo. Sa baylo, nagduroy lang ini pakadto sad aw palasyo nga mga bilding sa ibabaw.

Wala magtabok sa kalsada si Tya Justa. Maayo kon sa wala sia nga kilid sang kalsada kay makita niya ang nagapadulong nga salakyan. Nagtangla naman sia sang sa idalom na sia sang oberpas. Nagatapik sa gihapon sa madamol nga semento ang mga anunsyo sang mga kandidato sang naglingad nga eleksyon. Sanglit kay nagataklad gihapon sing inanay ang kalsada, ginahapo na si Tya Justa. Ginkuha niya sa basket ang bandana kag ginbugkos sa iya ulo. Indi gid man malayo ang iya lakton. Namutikan niya nga ginapanapas na ang mga kahoy sang ipil-ipil kag sang kamonsil nga sang una nagalinya sa ibabaw sang daw pangpang nga higad sang kalsada. Sa ibabaw sang iya wala anay nagatindog ang estatwa nga kuno amo ang simbolo sang Unibersidad sang Pilipinas. Ini nagauba nga lalaki nga ang atubangan ginatabonan sang diutay nga dahon lamang. Oblisyon kuno ang ngalan sini. Indi makahangop si Tya Justa nga kuno maalam angmga tawo sa UP, ti ngaa kabastos sang ila simbolo? Sa iban nga mga buluthuan, ang estatwa sa ila atubanga iya sang santos ukon kay Santa Maria ukon kay Jose Rizal ukon kay Ramon Magsaysay. Ang sa UP iya amo ang estatwa sang nagauba nga tawo nga ang ngalan wala gid sa kalendaryo ukon sa listahan sang mga baganihan sang Pilipinas. Ano abikay bastos gid man angUP nga ini. Gin-agaw ang ila duta kag karon indi sia pagpasudlon kay madamo angnagakaladula sa sulod.

Ginbalhin na ang nagauba nga lakai didto sa atubang sang bag-o nga bilding sang administrasyon. Kag karon, tuhay na nga estatwa ang nagatindog sa ibabaw ni Tya Justa. Iya na sang babaye nga nagauba man. Ang ngalan kuno sang babaye amo ang Diwata sang Dagat. Indi makapati si Tya Justa nga wala sing bayo ang mga diwata. Indi bala katulad sang mga tamawo, mga matahom man ang ila bayo? Ang estatwa hublas kag nagaguyod sang laya kag sa iya tiilan may mga dalagko kag naganganga nga mga isada. Halin sa kalsada, ang likod lamang sang estatwa ang makita. Abaw, bastos man nga babaye ini. Kadako gid sang iya buli nga ginaigwad sa mga nagaalagi sa kalsada sa ubos sang manubo nga pangpang.

Ano na bala ining natabo sa Miag-ao man? Padayon ang lakat ni Tya Justa pakadto sa ginsang-an sang kalsada pa-Antique kag sang kalsada pakadto sa bag-o nga Admi, ang ngalan sang bilding nga ginbalhinan sang estatwa ni Oblisyon. Sa bilding nga ini nagaopisina ang Chancellor, ang pamuno sang unibersidad.

Duha ka bus halin sa Iloilo kag isa halin sa Antique ang nag-agi kag malambot ni Tya Justa ang ginsang-an sang kalsada. Wala niya pag-isipa kon pila ang dyip kon pila man ang traysikol. May isa ka taksi nga seguro ginpakyaw pakadto sa San Joaquin ukon pakadto gid sa San Jose sa Antique. May isa man ka trak sang Coca-Cola.

Gintabok ni Tya Justa ang ginsang-an gid sang kalsada agod maglingkod sa sementado nga waiting shed. Mapahuwayhuway sia anay.

Naglingkod isa kag hubaron ang iya ginpurong nga bandana. Amo man kag maghuyop ang hangin gikam sa nalipdan nga baybay. Kanami sang hangin sa iya tingkoy kag sa bilog niya nga lawas.

Kadamo nga salakyan ang nag-agi sa iya atubangan – halin sa Iloilo kag halin sa Antique – apang wala niya gin-isip ang mga ini. Wala gani niya gintabonan sang iya bandana ang iya nawong kon magtap-ok ang yab-ok pakadto sa iya. Gintan-aw niya ang nagaiping nga bakulod nga sang una – sang bata pa sia – ginasaka-panaog nila sang iya mga kahampang agod manguha sang bayabas kag magsaka sang lumboy kon tig-ilinit. Nagatalon na ini karon. Sa pagsaylo diri sang UP, gintamnan sang iya mga tawo sing madamo nga mga kahoy ang mga bakulod. Amo man lang gali ini ang himuon nila sa duta. Palabihon pa nila ang pagtanom sang mga kahoy – nga wala gani nagapamunga – samtang ang gintabog nga mga tawo nagaginutok sa relokasyon. Nagsubo naman ang balatyagon ni Tya Justa. Daw mamulot sia sang mga bato agod habyon ang dalagko nga mga letra sa ngalan sa ginpatahom nga ugsaran sang manubo nga bakulod: Unibersidad ng Pilipinas sa Visayas.

Nagtindog si Tya Justa. Nakapahuway gid man sia sing diutay. Kinahanglan mabaligya ang iya mga alupi. Indi niya luyag ang maugtohan gid sia. Makadto pa sia sa balaligyaan sang Miag-ao agod magbakal sang isda nga ila sud-anon sa panyaga kag kon ano pa nga mabakal sang iya dala nga kwarta kag sang bili sang alupi. Kon indi gid man maubos bakal ang alupi, alagawon gid sang iya mga apo ang nabilin.

Ginpurngliwat ni Tya Justa ang bandana kag gintabok naman ang ginsang-an sang kalsada. Sang malapit na sia sa ngalan sa ugsaran sang bakulod, nagsilakbo naman ang iya kaakig kag daw manghaboy na gid sia. Wala sing gwardya sa checkpoint. Naghinay sia kag magpangita sang bato nga iya puloton. Nanghulonghulong anay sia tubtob nakita niya ang gwardya nga nagagwa gikan sa bilding nga nalipdan sang mga kahoy sa tuo.

Tadlong sia nga naglakat. Wala sia sing nahibal-an nga may gindilian nga magsulod diri, apang daw nahadlok man sia nga palapitan sang gwardya kag papaulion. Nagsugataay sila sang gwardiya, sia sa wala sang kalsada kag ang gwardya sa tuo, apang naghuyom gani sa iya ini. Nagsadya ang pamatyag ni Tya Justa. Kuntani gintanyagan niya nga magbakal sang alupi ang gwardya apang kadasig sang iya sini paglakat.

Tatlo ang mahimo kadtoan ni Tya Justa. Mahimo nga padayonon niya ang tadlongon ang kalsada. Pakadto ini sa mga dormitoryo kag madamo ang mga estudyante didto. Apang kalayo sang lakton kag isa pa, ang mga estudyante didto karon sa ila mga klase sa Fonacier Hall, kagwala ini ginapasudli sang indi taga-UP. Ang kalsada sa iya wala pakadto didto. Ang kalawig sini amo ang kalawig nga bag-o lang niya ginlakat kag ini taklaron pa.

Ginpakamaayo ni Tya Justa nga sundon ang kalsada sa tunga. Pakadto ini sa bag-o nga Admi, ang ginhalinan sang estatwa sang lalaki nga nagauba. Katulad sang ginhimo niya sang una sa daan nga Admi, isaisahon niya ang mga opisina. May mga suki sia didto. Amo man gihapon ini nga mga tawo ang yara karon sa bag-o nga bilding.

Inanay man nga pataklad ang kalsada pakadto sa bag-o nga bilding apang malapit lang nga lakton. Katahom sang magtimbang. Nagapalamulak ang nanari-sari nga mga tanom.

Nagdulog sing makadali si Tya Justa sa tiilan sang estatwa. Karongid lang niya makita sing mayo ang ila ginahilanganan nga Oblisyon. Maambong matuod nga lalaki ini. Katahom sang iya lawas. Bisan karbaw mahimo dumogon sang tawo nga ini ang panglawason. Apang ngaa nagauba ini sia? Indi gid ini mahangpan ni Tya Justa.

Binayaan niya ang estatwa kag magpadayon sa daw palasyo nga Admi. Apang wala niya masap-ong ang manubo nga hagdanan sang palapitan sia sang isa ka gwardya. Babaye ini kag matalhom.

‘Sori gid, Tyay,” nagayuhom nga hambal sang matahom nga gwardya. “Indi na pwede ang nagapamaligya diri.”

“Wanhaw man bay? Duro ti suki ko dyan.”

“Basta, Tyay, amo ina ang order sa amon. Indi ka lang maakig.” Kag ginsugponan niya ini sa ininglis, “For security reasons.”

Wala sia makahangop sadtong ininglis. Apang nahangpan niya ang dako nga panglupig. Nagsilakbo naman ang iya tuman nga kaakig.

“Indi ako makawat. Imol ako takon nga luyag mabuhi –‘ Amo ini ang buot kuntani ihambal ni Tya Justa apang daw nadulaan naman sia sing tingog.

‘Sori gid, Tyay.”

Gin-uyatan sang gwardya ang butkon ni Tya Justa agod papanaogon ini. Ginbuklas sang tigulang ang iya butkon. “Buy-i ako!” nagaugtom niya nga hambal. “Daw si sin-o ka gid!”

Sa pag-isol ni Tya Justa, napalos ang isa niya ka tsinilas. Ginpulot niya ini kag gin-uli sa iya dapadapa kag magtalikod.

Paglabay niya sa estatwa, hinali sia nagliso. Ginbutang niya sa semento ang iya basket kag mangita sang bato. Kon makakita lamang sia sang hinangiban … Apang matinlo ang palibot. Wala sia sing mapulot nga mayo ibato. Kon mahimo, buk-on niya, pisangon niya, gupion niya, halitanniya ang estatwa nga ini, ang nagauba nga lalaki nga ini, ang bastos nga lalaki nga ini nga amo ang simbolo sang salot sa ila pangabuhi, sang salot nga nag-agaw sang ila duta para kuno sa mga iskolar sang banwa.

Naghakop sia sang balas nga wala makalapkapi sang Bermuda grass kag ginhaboy niya ini sa hublas nga lawas sang estatwa. Naghakop sia liwat sang ikaduha, ikatatlo, ikaapat. Apang mabakod ang estatwa. Wala sing halit nga mahimo ang balas nga daw ginawaragwag sang isa ka bata nga nagahampang sa idalom sang tulay sang Miag-ao. Mabakod gihapon nga nagahalad ang estatwa sangiya hublas nga lawas sa adlaw kag sa langit. Wala ini mabuka. Wala ini mapisang. Wala ini magupi. Nagatindog gihapon ini, ang iya mga kamot may ginahalad sa kalangitan, ang iya mga maskulo nagbadlak sa init sang adlaw.

Nagahibi na karon si Tya Justa. Nasapding sang iya tiil ang basket kag naula ang tinangkas nga alupi. Naghulusaag ini sa semento. Gin-isaisa niya pamulot ang pinangabudlayan niya sing kudkod kag putos kag luto nga balinghoy kag ihaboy ini sa estatwa, ang iya kaakig daw kainit sang nagahingugto nga adlaw.

“Wara kaw huya!” nagasinggitan na karon ni Tya Justa. “Panulay! Yawa! Bastos! Bastos! Ginbastos mo ang amon pangabuhi!”

Nagpungko sa tiilan sang estatwa si Tya Justa kag magpadayon sang iya paghibi. Tuman gid ang iya kasakit. Sang ulihi lamang niya nabatyagan nga ginapatindog sia sang isa ka gwardya, lalaki, samtang ginapamulot sang gwardya nga babaye ang nagalinapta nga pinutos sang alupi kag ibalik sa basket.

Nanginpadlos si Tya Justa sa kamot sang gwardya. “Buy-i ako!” siling niya kag maggurahab liwat. “Indi takon tagagwa. Taga-Miag-ao ako. Ginbuol nanda ang amon lupa! Ginbuol nanda!”