"Maghinun-anon Kita" Lecture Forum sa Paggamit sang Hiligaynon Ginhiwat

Ginhiwat sadtong Hulyo 25 kag Setyembre 20 ang duha ka bahin sang "Maghinun-anon Kita," isa ka libre kag pampubliko nga lecture-forum kon diin gin-estoryahan ang papel kag paggamit sang Hiligaynon nga pulong sa buluthuan kag mass media sa syudad sang Iloilo. Ang ini nga programa gin-sponsor sang UP Visayas Language Program Office kag ginsuportahan man sang Hubon Manunulat, nga amo ang grupo sa likod sang Tambubo Hiligaynon.

Maghinun-anon Kita: A Forum on Hiligaynon Language

Tungod ang lenggwahe ang nagapanguna nga midyum sa pagtudlo, kinahanglan gid nga may igkasangkol sa tanan nga aspekto sini ang isa ka manunudlo. Tungod ginaimplementar na man sa subong ang Mother Tongue-based Multilingual Education, nagakaangay na gid nga matigayon ang pagsugilanon nahanungod sa husto nga paggamit sang Hiligaynon sa sulod sang hulot-buluthuan.

Ang mga nagtambong nga manunudlo kaupod ang Palanca Hall of Famer Alice Tan-Gonzales sadtong Hulyo 25, 2014

Kanday Dr. Leoncio Deriada, Rex Hidalgo, Judge Nilo Pamonag, Fernando Junsan, kag Cris Balairos ang nangin kabahin sang panel

Maghinun-anon Kita: A Forum on Hiligaynon as the Language of Mass Media

Matuod gid nga responsibilidad sang kada isa ang paggamit sang ensakto nga pulong, oportunidad man ini para estoryahan ang mga butang kaangot sang kon paano naton i-standardize kag padayunon ang maalam kag ensakto nga paggamit sang Hiligaynon nga pulong sa sulod kag gwa sang panimalay kag eskwelahan, amo man sa media parehas sang radyo, telebisyon, kag pamantalan.

Mga nagtambong sa Magninun-anon Kita sadtong Setyembre 20, 2014 sa UPV GCEB Training Room.

Kanday Dr. Leoncio Deriada, Dr. Alice Tan-Gonzalez, Joyce Ann Clavesillas, Ma. Luisa Defante-Gibraltar, Rex Hidalgo, Rex Sorza, kag John Paul Tia ang nangin kabahin sang panel

Ang pila sa mga prominente kag aktibo nga miyembro sang Hubon Manunulat nga amo ang grupo sa likod sang online publication nga Tambubo Hiligaynon ang nagapasakop man para sa sini nga kahigayunan. Kaupod nila ang pila ka media practitioners sang Iloilo sa open forum.

Binukot (Malip-ot nga sugilanon ni Alain Russ Dimzon)

            Ginpamiud ni Leonita ang mga pinanid sang katsa. Sa isa ka patadyong, ginputos niya ang mga dagum kag may nagkalainlain nga duag sang mga hilo. Ang iban sa mga katsa nasugudan na niya bilang mga panubok nga amo ang paghingalan sang mga Bukidnon sa pagborda sang mga bagay kag mga hitabu. May mga bagay kag mga hitabu nga nasugdan na sa pagborda. Apang ini nga idihon nga sugidanon ni Leonita wala gid mahibaloan sing bisan isa ka Bukidnon. Para sa iya, maduagon ini nga sugidanon, apang nahibaloan man niya nga ini indi maduagon para sa mga Bukidnon.

            Pat-ud nga matingala ang mga Bukidnon nga wala siya makapakigbahin sa Binanog. Nahibaloan niya nga maaligmat  si Lola Telya sa iya pagkadula. Sa ini nga hitabu, siya ang mangin una nga Bukidnon  nga makabuhat sang iya ginabuko.  Palangga siya ni Lola Telya. Wala man nagkulang ang pagtatap kag pagtudlo sang tigulang sa iya sang mga kamatuoran para sa iya bilang isa ka babaye nga Bukidnon. Si Leonita makabig nga pinaka-huwaran kag pinaka-maalam. Nagdaku siya sa sabak ni Lola Telya nga labi nga ginatahod. Siya makabig nga manunubli ni Lola Telya. Siya ang may pinaka-madamu nga nasaulo nga mga sugidanon. Siya ang may pinakadaku nga kahigayonan nga makasaulo sang Hinilawod, ang malaba nga binalaybay nga may sugidanon nahanungod sa pagpasimpalad kag paghigugma  sang mga Bukidnon.  Si Leonita man ang pinakamatahum nga Bukidnon. Kon kaharian ini  nga tribu, isa siya ka prinsesa nga manug-reyna. Matandaan pa niya sang siya nagpangtipon sang mga dahon sang kamangyan nga ginalubak para gamiton nga bulong sa madamu  nga sahi sang balatian, kag nagtalang siya  kag wala makabalik gilayon  sa ila payag ni Lola Telya. Bilog nga tribu ang nagpangita sa iya katulad lang nga nagpangita ang iban sa ila sang pinakamabaskug nga anting-anting.

            Karon, nagtigpasaw ang iya mga tiil sa sapa nga nagakihad sang talon kag

 kakahoyan sa duta sagwa sang mga ini.

            Sa iya panghunahuna, dugangan niya sang isa ka sugidanon  ang mga Bukidnon. Dugangan niya ang Hinilawod sang iya kaugalingon kag matuod-tuod nga sugidanon pananglit  iya ini mahimo. Ini nga sugidanon hatagan niya sang mga laragway paagi sa panubok.

            Nagbalikid si Leonita sa talon kag kakahoyan. Wala sing gal-um sa ibabaw sang mga ini. Sa kalayuon, mahinay nga mabatian ang tunog sang mga tambur, agung, kag kahoy nga ginabasal. Ini ang mga  kasangkapan nga ginapatunog sa pagsaut sang Binanog, ang saut nga nagasunod sa hulag  sang banog ukon pispis nga dapay. Mahinay na nga mabatian ang mga tigbato sang pag-amba sang ta-ta. Ang ta-ta ang pinakamatagsing  kag pinakamagahod nga bahin  sang Binanog.  “Herlikita! Herli! Herli! Herlikita!” Nahibaloan niya nga padayon ang pagsaut sang tribu.

*****

            “Lamunon sang higante nga man-og nga si Bakunawa ang iya iloy nga si Ugsad. Magabangon si Bakunawa nga nagabaruron  sa idalum sang dagat sa diin ginbilin kag ginpatumbayaan siya ni Ugsad. Nagdaku siya nga nakaangkon  sang kalabaon  nga makatabid sang langit kag dagat. Sa kalain sang iya balatyagon, luyag magtimalus ni Bakunawa kay Ugsad, nga iya iloy.” Nagalutaw sa hangin ang pangayaw  nga nagpulong sini kay Leonita.

*****

Mangin masiri ang mga lalantawon gikan sa putokputokan sa diin malapit sa dagat. Dala ni Leonita ang mga pinanid sang katsa, mga dagum, kag hilo nga may nagkalainlain nga duag. Magabuhat siya sang panubok nga magalaragway sang paglamon ni Bakunawa kay Ugsad. Hinali matabu, ini nga panubok indi niya mahimo nga mahigot sa iya agtang bilang sampulong ukon puni sa tagsa ka pagsaut sang Binanog. Indi ini iya sang mga Bukidnon. Iya ini sang isa ka pangayaw.

            Laban nga  maakig si Lola Telya bangud batuk sa kinaandan sang mga Bukidnon ang pagabuhaton ni Leonita nga may kakulba. Malayo ang talon kag kakahoyan sa dagat. Ginatawag man sila nga mga Sulodnon bagud nagapuyo sila sa sulod sang talon kag kakahoyan.

*****

Ang pangayaw nagalutaw sa hangin. Isa ka gab-i, nagtuhaw siya samtang nagatamwa si Leonita sa ugsad kag nagahuyop sang tulali santu sa huni sang mga pispis nga punay.  Sa siga sang ugsad, ang pangayaw naka-sarwal lang nga human sa daw may tuman kagagmay nga mga mata nga lambat nga lanot. Wala ini sing may ginasul-ob nga bayo.  Indi tuman kadalagku apang bayhonan ang iya dughan kag mga butkon. Ang iya mga mata nagalaragway sang kaalam kag kaisog. Malaba nga bangkaw nga ang punta sini may tagub nga may dagway sang isda kag napunihan sang pilak ang nahigot sa iya likod.

            Para kay Leonita, indi ini sayup nga pagpalatihan. Ini kamatuoran sagwa sang mga kamatuoran nga nagapalibot sa mga Bukidnon. Lamunon sang higante nga man-og nga si Bakunawa ang iya iloy nga si Ugsad. Magabangon si Bakunawa nga nagabaruron sa idalum sang dagat sa diin ginbilin kag ginpabayaan siya ni Ugsad. Nagdaku siya nga nakaangkon sang kalabaon nga makatabid sang langit kag dagat. Magatimalus si Bakunawa kay Ugsad.

            Si Leonita naghamtong nga wala nakakilala sang iya iloy. Wala man niya makilala ang iya amay. Si Lola Telya nga wala man mapat-ud kon matuodtuod niya nga lola ang nagbatiti sa iya bilang ginikanan. Si Lola Telya ang pinakatigulang nga babaye sa tribu. Sunu sa mga huring-huring, si Leonita anak sang mga pangayaw nga nagtalang sa ginsakpan sang mga Bukidnon. Likom sa tanan, ini nga sugilanon ginpamatian ni Leonita nga may daku nga pagpati. Apang wala gid niya ang iya pagpati ginpahibalo sa mga Bukidnon. Wala gid niya ini ginpamangkot  bisan kay Lola Telya.

             * * * * *

            Sa putokputukan, daw halos lab-uton ni Leonita si Ugsad . Nagpangita siya sing daku, malapad, kag matapan nga bato. Didto niya ginhumlad and mga katsa kag ginbutang ang mga dagum kag mga hilo nga may nagkalainlain nga mga duag. “Ano ang duag ni Bakunawa?” pamangkot ni Leonita.

            Para kay Leonita, matuod ang pangayaw. Naghambal pa ini nga awayon kag patyon niya  si  Bakunawa para mauntat na ang paghandum sini nga magtimalos sa iya sini nga iloy nga si Ugsad para mauntat na ang pagtublag  sini sa pangabuhi sang mga taga-dagat bangud tagsa ka paglukso kag pagtupa ni Bakunawa sa iya handum nga malamon si Ugsad nagataub kag nagadalagku ang mga balod.

Nagpati si Leonita sa sugilanon sang isa ka pangayaw. Maakig sa iya si Lola Telya. Apang yari na siya sa putokputokan. Nahumlad na niya ang katsa sa matapan nga bato. Nahanda na niya ang mga dagum kag hilo.      

“Malagas ko ayhan sa pagtubok ang kadasigon sang mga mahimo matabu? Tandaan ko kag amo dayon ang pagtubok. Ano kalawig nga mahuman ko ang panubok sang akon sugidanon?” pamangkot naman ni Leonita.

            Ang paglamon ni Bakunawa kay Ugsad kag ang pagpatay sang pangayaw kay Bakunawa ipakita ni Leonita paagi sa panubok.  Pananglit makita sang mga Bukidnon ang mga laragway sa panubok,  matingala sila kag mamangkot. Ang pangayaw, si Bakunawa, kag Ugsad indi kinaandan para sa mga Bukidnon.

            “Karon, indi na mabatian ang tunog sang tambur, agung, kahoy nga ginbasal kag ta-ta. Bangud nga natapos na bala ang Binanog ukon bangud na ini sa kalayuon sang talon kag kakahoyan?” dugang nga pamangkot ni Leonita.

            May liwan nga lumay ang pangayaw. May kinalain ang iya sugidanon. May kinalain ang iya kaambong.  Katulad sang lana nga ginsimpon sa duga sang ginlubak nga dahon sang kamangyan nga nagailig sa dughan kag mga butkon sini ang manipis niya nga balhas. Daw ginabutong sang iya kaambong si Leonita. Liwan nga pagpalangligbos kag kainit ang mabatyagan niya.  Ang iya mga tinaga sugod sang  una siya mabatian ni Leonita  nagadala sang kamatuoran nga daw indi ni Leonita mahimo duhaduhaan.

“Mahimo ka mag-upod sa akon  kon mapatay ko si Bakunawa. Mapuyo kita upod sa akon tribu,” nagabalikbalik sa pamatin-an ni Leonita ang mga ginpulong sang pangayaw.

            Nagtulok si Leonita kay Ugsad. Ginhulat niya ang pagpakita  kag paglukso ni Bakunawa halin sa dagat kag paglamon sini kay Ugsad.

            Wala na ang paghuni sang mga punay. Indi na niya makita ang mga bukol sang mga tanum nga labog. Ginhulat niya ang pagpakita sang pangayaw.

            Nagtanog siya sang mapulapula nga hilo. Nagtubok siya sang dughan pagkatapos sang mga butkon. Gindugangan niya ini sang ulo. Gintapos niya ang lawas kag ginbutangan ini sang mga tiil. Ang lalaki may malaba nga bangkaw nga ang punta sini may tagub nga may dagway nga isda nga napunihan sang pilak nga nakahigot sa iya likod.

            Nagtulok si Leonita kay Ugsad. Wala pa nakapakita ang pangayaw. Ginpadayon ni Leonita ang pagtubok. Nagdugang siya sang kayumanggi nga hilo. Ginhuman niya sa pagtubok ang isa ka babaye nga hublas kag nagadupa sa atubang sang pangayaw.

            Ginpadayon ni Leonita ang pagtubok sing isa ka wala  matapos nga laragway. Sa ini nga laragway yara si Leonita kag ang pangayaw nga may ginadapit nga gamay  nga bata. Indi mapat-ud ni Leonita ang nawong nga bahin sang bata nga ila ginadapit. Gindihon niya ang lawas sini nga may panit nga mapulapula katulad sang panit sang pangayaw.

            Sa isa naman ka katsa, may payag. Ila ini payag sang pangayaw bilang mag-asawa. Luyag niya ibutang ang laragway sang talon kag kakahoyan . Apang nagaagaw sa iya  panghunahuna nga ibutang ang laragway sang dagat.  Pananglit magdayon siya nga mag-upod sa pangayaw, indi na siya makabalik  sa sulod sang talon kag  kakahoyan.

Apang indi man siya makabalik sa mga Bukidnon, matuman niya ang wala matuman nga pagtingub sang iya pamilya nga yara ang iloy, amay, kag ila anak. Siya ang magahatag sang unod kag dugo sa naglipas nga kabuhi sang iya pamilya nga wala matuman sa iya panghunahuna. Hatagan niya katumanan ang nagligad bangud nga ginakabig niya ang iya kaugalingon nga isa ka babaye nga pinasahi. Sa tribu sang mga Bukidnon, wala pa mabun-ag ang isa ka lalaki nga mahimo pasugtan sang mga katigulangan sang tribu nga  makapangaluyag  kag makapangasawa sa iya. Sa tribu sang mga Bukidnon halos  indi siya mapalapitan sang mga lalaki. Ikabuhi niya sagwa sang tribu sang mga Bukidnon ang kabuhi nga wala matuman sang iya mga ginikanan sa iya panghunahuna. 

            Nagtubok siya sang dagat sa katsa. Ginapanan-aw niya ang mahimo matabu pananglit  mag-upod siya sa pangayaw.

            Makagalanyat ang pangayaw. Indi niya mahangpan ang gahum sang pagkagalanyat sini. Katulad sang lana nga ginsimpon sa duga  sang ginlubak nga dahon sang kamangyan nga nagailig sa dughan kag mga butkon sini ang iya manipis nga balhas. Daw ginasuyop sang kaalam kag kaisog sa iya mga mata si Leonita. Ang tinaga sang pangayaw nagadala sang kamatuoran nga mabudlay duhaduhaan.

            “Mahimo ka mag-upod sa akon pagkatapos ko mapatay si Bakunawa.” Mabatian ini ni Leonita nga katulad lang nga yara sa iya atubang ang pangayaw.

            Sunu sa mga Bukidnon, duha ka napulo ka tuig ang nagligad sang ginbun-ag si Leonita sa  talon kag kakahoyan. Apang ini mahipos niya nga wala ginpatihan. Mas nagapati  siya nga isa lang siya ka pangayaw sa mga Bukidnon. Luwas sa mga ini, naghamtong siya nga isa gid ka tunay nga Bukidnon. Nangin sampaton siya  sa pagsaut sang tinigbayi nga bahin sa Binanog. Masaulo niya ang tunog sang mga barasalon nga ginagamit  sa paglanton upod sa pagsaut: ang tambur, agung, kahoy nga ginabasal kag ang mga ginamitlang nga mga tigbato sa ta-ta. Karon, indi na niya mabatian ang tunog sang mga ini. Nadula na ang mga ini sa iya pamatin-an.

            Liwan na nga kalibutan ang pagaatubangon ni Leonita. Liwan ang pangayaw.  May kinalain siya nga lumay. Tuhay ang iya sugidanon.

            Katulad sang lana nga ginsimpon sa duga sang ginlubak nga dahon sang  kamangyan  ang nagailig sa dughan  kag mga butkon  sang pangayaw ang manipis sini nga balhas. Duga ini nga makabulong sang kauhaw sa paghandum ni Leonita karon.

            Nag-untat si Leonita sa pagtanog. Wala siya makahibalo sang duag ni Bakunawa. Halos magaampo na si Leonita sa paghulat. Nagaduhaduha na siya nga hinali indi na magpakita ang pangayaw.

            “Wala sing kinalain nga lumay ang pangayaw! Wala sing kinalain ang iya sugidanon! Wala sing kinalain ang iya kaambong! Makita man ini tanan sa mga Bukidnon, sa mga lalaki nga Bukidnon! Wala sing mga mata nga makapaamag sa akon!” Nagsinggit si Leonita. “Wala sing kinaalam kag kaisog nga makapaamag sa akon! Tanan ini yara sa mga Bukidnon! Ang mga tinaga lang sang mga Bukidnon ang kamatuoroan! Wala na sang kamatuoran nga mahimo duhaduhaan! Ang kamatuoran, amo ang kamatuoran lang sang mga Bukidnon.”

            Nagdaguob ang tingug ni Leonita gikan sa putokputokan.

            “Mahimo  ka mag-upod sa akon pagkatapos ko mapatay si Bakunawa !” Ini nga mga tinaga sang pangayaw iya na nga kalimtan.

            Ginpiud ni Leonita ang mga katsa. Ginhimos niya ang dagum kag mga hilo. Magabalik siya sa sulod sang talon kag kakahoyan.

            Nagbaskug ang hangin. Naglantaw si Leonita sa palibut. Hinali nagtuluhaw ang mga dahon kag bukol sang mga labog. Nagsugod sa pagtunog ang mga barasalon nga ginagamit sa Binanog. Nagsigabong ang mga tambur. Naglanug ang mga agung. Naglinagapak ang mga kahoy nga ginabasal. Naglagsing ang mga tigbato sang pag-amba sang ta-ta.  Herlikita! Herli! Herli! Herlikita! Makita niya ang iya kaugalingon sa tunga sang Binanog. Makita niya si Lola Telya nga nagapiyong kag nagamitlang sang mga sugidanon, sugidanon sang magkahagugma  nga naangut sa pagtuga sang mga kasangkapan sa paglanton katulad sang kubing nga ginalanton sunod sa hangin sa sulod sang bukas nga baba, tulali nga ginahuyop, kag suganggang nga ginahampak sa kamut kag nagapagana sa pagsaut sang Binanog. Ini ang mga sugidanon nga iya nahamut-an  sa duha ka napulo ka tuig niya nga pang-edaron.

            Nagsaut siya sang tinigbayi nga bahin sang Binanaog. Katulad siya sang isa ka banog ukon dapay nga nagalupadlupad sa nagaagaway nga amihan kag habagat.  Nagkiaykiay siya sa wala.  Nagkiaykiay siya sa tuo.  Nakasul-ob siya sang pula nga patadyong kag puti  nga bayo nga may panubok sang mga bulak sang labog.

            Sang magtulok si Leonita sa kalangitan, nagtuhaw sa nawong ni Ugsad ang pangayaw. Naglupad nga tuman ka dasig ini palapit sa iya atubang.  Nagsulod sa panghunahuna ni Leonita nga nagbutig ang pangayaw.  “Ang pangayaw kag si Ugsad isa lang.  Indi tanan nga ginhambal sang pangayaw matuod.” Dapat ini pamatud-an ni Leonita.

            Nagbaylo ang palibut. Nadula ang mga barasalon sang Binanog. Nadula ang tunog sang mga tambur, agung, kag kahoy nga ginabasal. Nadula ang mga tigbato sang pag-amba sang ta-ta.

            Ang lawas sang pangayaw luyag ni Leonita matandug. Luyag niya ini pamatud-an.  Luyag niya mahaplos ang balhas nga daw ginsimpon nga lana kag duga sang ginlubak  nga dahon sang kamangyan sa dughan sini. Luyag niya ini mapamatud-an. Luyag niya mauyatan ang baslay sini kag pamatud-an nga indi ini panan-awan lang. Mahimo lang, luyag niya nga pilason ang iya pagka –babaye nga ginakabig nga Bukidnon sang bangkaw sang pangayaw para indi siya magduhaduha nga ini indi matuod. Luyag niya nga makita ang pagtulo sang dugo sang iya pagka-babaye nga una ginpilas sang isa ka pangayaw.  Luyag niya mapamatud-an ang kasakit kag kadalag-an sang pagkapilas sang kaisganan sang iya pagkababaye. Sa unod nga inagyan sang tinulo sang iya dugo magahalin ang bag-o nga tinuga nga magapadayon sang isa ka bag-o nga sugidanon.

            “Lamunon sang higante nga man-og nga si Bakunawa ang iya iloy nga si Ugsad!” Karon, nagadaguob na ang tingug sang pangayaw.

      “Apang diin si Bakunawa?” sabat ni Leonita.

       “Nakita mo na si Bakunawa!  Iya iloy ang iya ginhalinan. Indi niya ini mahimo

 malamon. Wala sing may makalamon sa iya ginhalinan!”

             “Ano ang duag ni Bakunawa?”

            “Nahibaloan mo na ang duag ni Bakunawa. Katulad ini sang duag sang iya iloy.”

             “Ipakita sa akon si Bakunawa.”

             “Ipakita ko sa imo si Bakunawa kag magaupod ka sa akon?”

             “Ipakita sa akon si Bakunawa kag magaupod ako sa imo.”

             “Ang duag mo , duag sang imo ginhalinan. Ang duag ni Bakunawa, duag sang

iya iloy nga iya ginhalinan!” Nagadaguob ang tingug sang pangayaw.

             Naglupad pabalik kay Ugsad ang pangayaw. Gintinghuwaan nga lagson siya ni  Leonita . Ginlakad ni Leonita  ang  mga talaytay. Sa iya pamatyag, ginalakad niya ang  mga panganod. Lambuton niya ang pangayaw nga karon nangin isa  upod kay Ugsad.   Hinali nga ginlamon sang kasanag ni Ugsad ang pangayaw. Daw ginalakad ni Leonita  ang mga panganod. Lambuton gid niya ang pangayaw. Lambuton niya ang pangayaw  nga karon nangin isa kay Ugsad. Lambuton niya karon si Ugsad. Daw ginalakad niya  ang mga panganod.

             Ginlagas ni Leonita si Ugsad tubtub si Ugsad ginlamon sang kaagahon . Apang  natiplang siya sang pangayaw.  Ang pangayaw, si Ugsad kag si Bakunawa isa lang ka  tinuga.

* * * * *

            Ginpahigda ni Lola Telya si Leonita  sa iya mga paa.  Ginkuha sang isa ka siglo  kag duha ka tuig nga mga kamut ni Lola Telya  ang mga katsa nga may mga panubok  ni Leonita. Ginpahid ni Lola Telya ang isa ka katsa nga may panubok nga laragway ni  Leonita kag sang pangayaw kag sang wala mahuman nga bata sa nawong ni Leonita. 

           Nagkuha si Lola Telya  sang lana nga ginsimpon sa duga sang  ginlubak nga dahon sang kamangyan. Ginbanyosan niya ang mga butkon kag ulo ni Leonita. Nabatyagan ni Leonita ang pagsuyop sang kainit kag pagkadula sang pagpalanugnaw  nga naglikop sa iya bilog nga lawas.

             Naghugot ang paghakos ni Lola Telya kay Leonita.  Ginpiyong sang tigulang ang  iya mga mata. Nadumduman ni Lola Telya nga sadto may nagtuhaw man nga isa ka  pangayaw sagwa sang iya bintana. Nagdala ini sang sugidanon nahanungod kay  Bakunawa nga luyag maglamon sang iya iloy nga si Ugsad. Nadumduman ni Lola Telya  nga sa siga sang ugsad, naka-sarwal  lang ini nga human sa daw may tuman  kagagmay nga mga mata nga lambat nga lanot. Wala ini makasul-ob sing  bayo. 

           Matahum lantawon ang dughan kag mga butkon sini sa diin nagailig ang manipis nga  balhas nga daw katulad sang ginsimpon nga lana kag ginlubak nga dahon sang  kamangyan. Ang mga mata sini nagapakita sang kaalam kag kaisog nga tuhay sa iya  sang mga Bukidnon. Malaba nga bangkaw nga ang tagub sini may dagway  nga isda  kag napunihan sang  pilak ang nahigot sa iya likod.

              “Mahimo ka mag-upod sa akon  pagkatapos ko mapatay si Bakunawa,” pulong  sang pangayaw Kay Lola Telya.

               Nagsugod si Lola Telya sa pagmitlang sang mga tinaga. Daw halos wala   nagatunog ang pagmitlang ni  Lola Telya sang mga tinaga. Daw nagakutibkutib lang  ang iya mga bibig kag sa ini lang nga kahigayonan nga indi ni Leonita mahangpan ang  buot silingon sang ginapangmitlang ni Lola Telya. 

             Nagbangon si Leonita kag nagtipon naman sang mga pinanid sang katsa, mga  dagum, kag mga hilo nga may may nagkalainlain nga mga duag. Nagsugod siya sa pagtubok  sang dagway ni Ugsad nga diin katulad ini sang isa ka salaming sa diin  makita ang ulo sang pangayaw nga nakatabid sa lawas sang isa ka higante nga man-og. Pagkatapos niya sa pagtubok sang pangayaw, kay Ugsad kag kay Bakunawa,  nagtubok naman siya sang isa ka bag-o nga laragway. Sa laragway,  isa siya ka  tigulang  nga may pangedaron katulad ni Lola Telya karon. Sa laragway, nakapungko  siya sa ulunan sa tunga sang salog sang payag ni Lola Telya. May tupad siya nga isa  ka dalaga nga may pangedaron katulad niya karon. Sa laragway, nagapiyong ang iya  mga mata kag nagamitlang siya sang mga tinaga sang isa ka sugidanon.

                                                             * * * * *

             Sa masunod nga pagpakita ni Ugsad, mahipos nga ginhagad ni Lola Telya si  Leonita nga magkadto sa sapa nga nagakihad sang talon kag kakahoyan kag sang duta  sagwa sini. Sa isa ka bahin sang patag nga kahilamunan, nagpungko si Lola Telya  katulad sang iya pagpungko kon siya ang magmitlang sang mga tinaga sang mga  sugidanon sa sulod sang iya payag. Nagsugod siya sa pagmitlang sang mga tinaga  sang isa ka sugidanon. Matigda ang pagmitlang ni Lola Telya kag labi nga mahangpan  ni Leonita ang mga tinaga.  Nagpungko si Leonita sa tupad ni Lola Telya katulad sang  iya ginahimo tagsa nga yara sila sa sulod sang payag samtang nagapamati siya sa mga  sugidadon ni Lola Telya.  Karon, makita ang pagkakibot, pagkatingala, dayon  pagkalipay  sa nawong ni Leonita.

             Pagkatapos ni Lola Telya sa pagmitlang sang sugidanon, nagpagwa siya kag  naghumlad sang mga  panubok. May yara nga may laragway ni Leonita, sang  pangayaw kag nahuman nga bata nga may duag sang pangayaw.  May yara man nga ay  laragway sang isa ka payag .

             May isa ka panubok sa mas malapad nga katsa. Sa ini nga panubok, may   yara sang laragway sang babaye kag lalaki nga indi mga Bukidnon. Ginhangop ni  Leonita  nga pangayaw ang mga ini. May lapsag nga ginadahu ang babaye kag lalaki  sa isa ka tigulang nga babaye nga Bukidnon. Ang panapton sang babaye indi katulad  sang panapton sang mga Bukidnon nga babaye. Ang lalaki naka-sarwal nga nahuman  sang may tuman ka gagmay nga mga mata nga lambat nga lanot.  Wala ini makasul-ob  sang bayo.  Malaba nga bangkaw nga ang punta sini may tagub nga may dagway sang  isda kag napunihan sang pilak ang nahigot sa iya likod.

            Gindaho niya kay Leonita ang mga panubok. Ginhimutadan ni Leonita ang mga  ini. Gilayon nga naglakat si Leonita. Naglakat siya padulong sa ginahamtangan  sang dagat nga wala sing pangduhaduha ukon kahadlok. Wala gid siya nagbalikid sa  talon kag kakahoyan.  Si Lola Telya naman naglantaw sa nagapalayo nga Leonita  tubtub nadula ang dalaga sa mga talaytay kag mga panganod.

(Ikatatlo nga Padya, Short Story in Hiligaynon, Carlos Palanca Memorial Awards, 2012)

Turagsoy (Malip-ot nga Sugilanon ni Genevieve Asenjo)

Turagsoy

Genevieve L. Asenjo

I
Ginsag-a ko ang sapa-sapa,
Didto sa may talamnanan
Ang turagsoy nga akon nadakpan
Ginhimo ko nga linagpang.

Humot sang pinirito nga pinakas ang nagbugtaw kay Inday Lupog sang aga nga ina. Daw busay kaaslug ang pagtubod sang iya laway sa pagpanan-aw nga ginasawsaw ini sa sinamak, dayon timo sang nagaaso-aso nga kan-on. Glorya rays, amo ini ang ila ginatig-ang subong. Kananam gid sini sa iya pamatyag. Nadugangan ang iya katibsol. Husto si Boy Eks, ahente sang pito-pito hurbal meydisin, sa paglaragway sa iya bilang si Inday kayutingan – matipulon nga daw batwan. Pila lang kuno ka lab-ok kag mahaboy na nia ang ginasungkod nga madre de kakaw.

Matuod, malayo na ang iya nalakat. Upod si Boy Eks. Nakalab-ut na sila sa uluhan sang suba didto sa kasagingan. Abaw a, kanamit sadto. Bisan ang kinulas sang mga tambalihan kag katol sang hilamon nadulaan sang gahum sanglit nanginlumos sila sa balhas kag dagta sang ila nagadaba-daba nga handum kag dumot.

Apang ang isa ka uwang sang patrol ang nakapabangon gid lamang sa iya halin sa pagbalikutot sa banig. Tumalagsahon ini nga kagahud sa ila baryo nga ginatuklad sang Kawasaki ni Boy Eks kag ang pagkadto sa syudad sang Iloilo pagbugtaw sa wala pa makapamalu ang mga manok. Bisan pa, waay sia magkalipat sa pagtan-aw-padayaw sa espiho bag-o buksan ang bintana kag abi-abihon ang pagpangamyon sang kabulakan sang kalachuchi sa kilid sang ila balay.

Ano ang natabo samtang sia nagadalamguhanon? Nagtumpok ang bilog nga baryo sa idalum sang akasya sa tupad sang ila kudal. Anano nga daw tsunami nga ginatan-aw nila sa tv sadtong Disyembre ang paghimutad sang mga ini sa nakapundo nga Bombo Radyo Patrol? Didto bisan ang iya iloy nga nagakabig sang tsismis bilang malain nga ginhawa nga nagahilayo sa tawo sa pag-ugwad.

Sarang sia makahinay-hinay panaug kag magsalud sang nagatulubod nga sugilanon apang ginpakamaayo nia magtener sa iya puwesto. Mas mataas ang iya ginahamtangan. Angkon nia ang hulag sang mga ulo, mata kag baba sa kalsada subong man ang duag sang nagapamanagbanag nga kaaagahon kag ang naganipis nga kakahuyan nga nagalibon sa ila baryo. Madamo na sa ila mga kasimaryo ang may sinas nga atup kag semento nga balay nga daw subong pa lang, isa na lamang ka handurawan ang payag.

“Ay, amo na gali si Bombo Ruwel,” si Tiya’y nia Era nga nagagawa man sa pihak-balay. “Ngaa ko man maayo ang tingog kay kalaw-ay gid man gali.” Dayon sini halakhak nga daw sa nabuyaw gid sa napamatud-an. Nakalab-ut na kuno sa Hongkong, Saudi, kag Kanada ang natabo kaina sang kasanagun, mga alas dos y medya. Hala, dayon kuno dalalagan sang mga may selfun didto sa bakulod sa diin mabaskug ang signal. May mga nagsaka pa gani kuno sa lubi. Basi kuno karon sa hapon indi gani buas, ari naman ang GMA 7 kag ABS-CBN. Nasugat na ni Enteng, drayber sang Juarez Family nga traysikul, upod si Kapitan kag pila ka mga tanod, si Fader Boyet. Kay man nagsa-maranhig si Ontoy Pakit! Duha pa lang ini ka adlaw nga nahaya. Nagsululuka lang man sang makapauli halin sa pagpamulang sa pihak nga baryo. Nilagnat sang todo pagkagab-i. Ginpainom man sang mainit kag tinambalan sang lagundi apang, ahay, namuti na ang masluk waay gani maagahan. Hamak timo iya kuno nga nagbangon-guwa sa lungon kag mangayo sang pandesal kag kape sa mga naga-tong-its! Ano pa abi, kundi naglinumpat-haguyon sila paguwa sa balay. Nagwalas-ag ang ila taya kag naguba gid ang pwertahan. Kon si Nonoy Butod pa pasugiron, ano nga indi ka imo iya mahadlok kay nagapanimaho pa sang formalin sang manguhit sa iya para sa isa ka stik sang sigarilyo!

Kon si Oray Loleng ang patihan, ang pinakatigulang sa ila baryo sa edad nga nubenta y dos nga mabaskug pa manuba, klaro pa sa silak sang adlaw nga pinalakad si Ontoy Pakit. Kon waay tani nila kuno ginpabalsamar, masalbar pa ini. Waay gid kasayod si Inday Lupog kon ano bala ang pinalakad nga ini sanglit sip-unon pa sia sang mabantog si Tinyente Gimo kag si Felicidad. Manugbaligya sing ginamos ining ulihi nga tuman gid kanamit amo nga nauyonan sang tanan. Igo sapwan, himo gali kuno ato sa dugo kag tinuktok nga lawas sang iya mga inaswang.

Sugilanon na ini sang iya iloy samtang nagahimos sila sang pamahaw. Pinirito gid man nga pinakas kag kinihad nga kamatis. Paathag pa sang iloy, kon matuod nga pinalakad si Ontoy Pakit, buot silingon, kopya lang ni Ontoy Pakit ang ila natan-aw sa lungon. Ang matuod, isa lang ini ka tinub-an. Didto sa aswang, sa naghiwit sa iya, ang iya kalag. Kag indi gid man kuno malayo nga mahiwitan ini kay kahambog, ilabi na
kon daug.

“Makahalam-ut.”Namuno ini ni Inday Lupog bangod ang nagapautaw-utaw sa iya paminsaron amo ang iya nabasa sadtong Sabado, ang adlaw sang pagpamaligya-panindahan sang iya iloy sang nahuman nila nga kalo-buri sa merkado sa banwa. Lima ka liko, walo ka puno sang akasya, kag tatlo ka tulay ang kalayuon sini sa ila balay. Sa daan nga dyaryo nga pinutsan sang pinakas, nabasa nia nga nakadtuan na sang tawo ang planeta nga Mars. Kag sa Japan, sarang mapaandar ukon mapatay sang isa ka tawo ang iya mga gamit sa balay parehas sang tv ukon sulo, bisan sa diin sia, gamit ang isa ka bag-o nga teknolohiya.

Hinali nga ginduaw si Inday Lupog sang kasubo nga nadulaan na sia sang gana sa pinakas kag Glorya rays. Ginhimutadan nia ang iya mga tiil. Nagalakat sia sadto padulong sa eskwelahan sa pihak-baryo, ang Barasanan Barangay High School, sang mabatyagan nia ang pagkamang sang lagnat sa iya bilog nga lawas. Mga isa ka semana nga daw sa naaratay sia sa banig. Dayon, ang pagpalaminhud tubtob nangin iya kasakit ang paglakat. Santisima de Jesus, daw sa tinakluban sia sang langit!

Nabugno kuno sia sang tumawo sa lunok nga ila ginaagyan, siling ni baylan Roming. Isa ka daku nga baboy nga itum kag isa man ka dosena nga puti nga manok, walay lingan ang ginantang nga ibos kag suman ang ila nahalad. Apang waay gid sia mabulagan sang dimalas. Madamo ang nakanugunan sa iya. Maalam bal-an sia. Indi lang Iloilo ang iya nalagaw kundi pati Negros, Kalibo kag Antique. Tanan ini bangod sa kwis be sa Histori kag Sayans. Ginpas-an sia sang nagtaliwan nia nga amay tubtob makatapos sia sa hayskul. Sa madugay nga tinuig, ginhuptan nia ang pagpamuyayaw sa mga tumawo. Kay kontani sa Maynila man sia subong nagaobra. Ukon isa na sia ka “abrod.” Indi gani isa na sia ka maestra ukon abogada nga amo gid ang iya handum. Tubtob mga duha na ka tuig ang nagligad, may isa ka madre nga nagduaw sa ila baryo sa paghatag sang katekesis. Isa sia sa mga nagtambong kag nasugilanunan nila ang natabo sa iya.

Liwat, daw sa tinakluban sia sang langit. Polyo kuno ang iya sakit, indi kay bangod sang tumawo sa lunok! Wala nakalab-ut ang libre nga bakuna sang gobyerno sa ila baryo kag kon ngaa sa kadamuon, siya iya ang naduktan. Te, ano abi ang mahimo sang parehas nia nga tagabaryo kundi ang magtulon gid lamang sang laway kag ipakon-swelo sa kaugalingon nga amo ini ang iya swerte.

“Amo ini ang swerte,” hapulas ni Inday Lupog sa iya balikawang, sa iya tiyan, sa iya mga suso. Labi nga nagapadayaw sang katibsol ang mga ini. Subong. Pinasahi nga kusog ang iya nabatyagan. Anano nga daw bulak sia nga bag-ong buskag. Sang mga nagligad nga adlaw, maluyag lang sia maghigda kag magdalamguhanon sang liwat nga paghagrung sang Kawasaki ni Boy Eks kag ang pagpondo sini sa ila ganhaan. Nasiguro nia nga magabalik ang ulitawo bangod madamo pa ang sulokton sini sa ila baryo.

Pagasukton man nia ini. Daku na ang utang sini sa iya. Ilabi na subong nga nahangpan na nia ang mga tinaga ni Maring. Tigulang ini sa iya sang duha ka tuig. Sa Saudi ang bana nga si Gering. Dugay na ini natabo. Sadto pa sang magparara si Maring sa iya sang banig. Isa ka hapon sang magduaw ini, ano nga namitlang ni Maring nga “kanami magpaiyot.” Nagpalangligbos ang iya bulbol sa nabatian. Daw suba nga inilo sang tag-ilinit ang iya tutonlan samtang nagabaha naman iya ang sugilanon ni Maring. Ginbalon kuno ni Gering ang panti sini nga wala nalabhan. Kay amo kuno ini ang ginasimhot sang bana sa mga gab-i sang kapung-aw. Kag ngaa kuno sila nga mga babaye, mahuya iya sa pag-ako nga gusto man nila sang iyot? Apang iya kuno ni Maring pagpautwas lamang sang iya balatyagon kay daw sa malupok na ang iya dughan. Nagapang-ampo ini nga dili nia pagluiban si Gering ilabi na nga abaw, makahuluya tungod dalagita na si Gingging nga ila subang.

Subong, gusto liwat ni Inday Lupog magrara sang banig kag sang pinasahi nga istilo sang kalo. Ibaligya nia ini sang mas mahal. Gusto nia magbakal sang Almanake Panayanon kag Hiligaynon. Nalipay gid sia magbasa sang mga ini sadtong buhi pa ang iya amay. Sadtong si Doroy ober ses pa lang ang may tv sa ila baryo. Nalipatan nia ini sang mawili sia pamati sang drama sa Bombo kag sang ulihi, sang manungkod sia pakadto sa pihak-balay agod magtan-aw sang balita kag paguwa sa tv.

Sa pagtagiti sang silak sang adlaw, sa pagburhot palayo sa ila baryo sang Bombo Radyo Patrol, kag sa liwat paghamyang ni Ontoy Pakit sa lungon matapos mawisikan sang bendita ni Fader Boyet, masinadyahon nga nagkanta si Inday Lupog sang Igso-on sa Tabuk Nayon: 

Igso-on sa tabuk nayon
Hapit anay sa amon
Bisan wala sing kan-on
May buyo nga pagamam-un

Iwanun ko ang buyo
Sa balay madamo
Ang akon ginapangayo
Ang singsing sa imo tudlo.

Apang nangindulaan sa iya dila ang mga nabilin nga tinaga sang kanta amo nga ang sumunod nga nabatian amo ini:

Si Kantilay bata ni Venencio
Gapas-an ka pana, gauribay ka halo
Iya ginapas-an, ginatuwang-tuwang
Ang pobre nga bao, ginkalbo ang ulo.

“Naano ka ‘ya, Day? Daw sa buang ka bala.” Bugno sang iya iloy bangod nangin daguob sang aga nga ina indi lamang ang pagkanta ni Inday Lupog kundi pati ang iya paghalakhak. Subong nga mga liso sang sinigwelas ini nga naglagapok sa sinas nga atup, subong mga paklang sang lubi nga nagaragaak sa pagkataktak sa lupa. Nayugit nga nabuyaw gid si Inday Lupog sa mga hitabo sang aga nga ina nga ang kasubo kag kaluoy nga nabatyagan para sa kaugalingon, subong nagkadto para sa iya mga kasimaryo.

II
Linagpang ko nga turagsoy
Sa sabaw nagalangoy-langoy
Ginlaktan ko sang ginamos
Pinamalhas gid kami sang higop.
Ang siling sang nakatilaw

Sampat gid ang timplada
Linagpang nga turagsoy
Kanamit higpon.

Damo pa sang nagsanga-sanga nga istorya nahanungod sa pagkamaranhig ni Ontoy Pakit ang nabun-ag sang adlaw nga ina tubtob sang mga masunod nga semana. May mga namasol kon ngaa waay gilayon pinasugat si baylan Roming. May mga nagpati man nga bag-ong kaso sang SARS ato kag kuntani natabangan kon dinala gilayon sa ospital. Siling pa sang iban, mahimo nga subong sang mga bata sa Bohol nga napatay sa balinghoy, may nakaon si Ontoy Pakit nga pan-us ukon may hilo. Ano man ang matuod nga kabangdanan, klaro nga nagduha-duha ang iya pamilya sa pagdala sa iya sa ospital bangod anak sang meyor ang hed nurs kag lain ila iya kandidato sadtong nagligad nga eleksyon. Bantog abi nga ginapabay-an man lang sa ospital ang mga
pasyente nga indi ila tinawo. Mas maayo na kuno mapatay nga may dungog.

Natuman man ang ila handum nga mabantala sa tv kag radyo ang ila baryo. Apang daw bulkan man nga naglupok ang ila kaugut sa NGINIG nga paguwa sang Kapuso sanglit liwan nabantog sa aswang ang isla sang Panay. Nagbaha ang teks halin sa mga pamatan-on sa Maynila. Suno sa ila, ginasunlog sila sa ila ginaobrahan kag may iban gani nga waay nabaton bangod sa amo nga balita.

Apang nalubong upod kay Ontoy Pakit kag sa istorya sang iya pagkamaranhig ang waay gani napanimahuan sang Kapamilya nga sungon sang baryo sa Kapuso. Padayon nga nanginhumot ang tingadlaw sa baryo. Damo ang nahiwat nga binayle paayaw-ayaw, pamura-mura sang bulan. May mga nagpauli-kadto sa Manila, amo man sa abrod. Sa gihapon, waay naghubas ang mga tawo sa bulangan kag sugalan.

Sa mga tion nga ini, duha na ka Mongol ang naubos ni Inday Lupog kag napuno na nia ang isa ka nutbok nga iya pinabakal sa iloy. Human na sa mga pinanid ang Igso-on nga nadugangan sang Tamilok: “Sang isa ka gab-i/Masanag ang bulan/May isa ka tawo/Nga nagpanindahan/Uminom sang tuba/Nahubog, nagtalang/Diretso sa pilapil/Sa turugban nagtimpasaw.” Hala, sige man nia kanta-sulat ang “En evri aftirnun, tri oklak/Ay red ur liter/Ahay” kag ang madamo nga loa:

Didto sa may banglid
May dyes nga nagaligid
Gintiro ni Jes Lapid
Naigo gid sa kilid!

Sa pagdamul sang iya nutbok, amo man ang paglapad pa gid sang iya balikawang kag pagtambok sang iya tiyan kag mga suso. Waay ini ginsapak sang iya iloy sanglit mabilog-bilog na nga daan si Inday Lupog kag ngaa magpinsar sia sang kon ano nga demonyo nga dugay na wala pagpanungkod-guwa sa ila balay ang iya dalaga? Kon may namutikan man ini nga makatilingala, amo ini ang pag-uli-bata ni Inday. Ay abaw, kon waay ini pagrara, masaku ini sa pagkanta-sulat, pagbasa, pagpanggunting sang tela kag paghimo-tahi sang mga bayu-bayo. Subong lang nga nagahampang.

“Waay pulos,” amo ini ang sabat ni Inday sang mapamangkot sang iloy kon ngaa waay na ini pagtan-aw sang tv sa pihak-balay.

Tubtob natublag ang isa ka aga sang pagsululuka ni Inday Lupog. Mga pila lang man tani ini ka digwa apang natyempuhan nga nagapanilhig si Tiya’y Era nia sa pihak-balay malapit sa ila banggerahan amo nga nabalahuba. Waay pa ang udto, bal-an na sang bilog nga baryo. Nabanhaw ang adlaw sang pagsamaranhig ni Ontoy Pakit. Kay amo gid ini – ang pagsululuka – ang una nga sintomas. Buot silingon, ara pa, sa ila pa baryo nagalagaw-lagaw ang aswang. Kon si Oray Loleng pa liwat ang patihan, nabatian sang aswang ang pagkanta ni Inday Lupog kag mahimo nga nagustuhan sini ang iya tingog. Dayon pinatawag si Saning nga manughilot kag wala gid sila magsala, may sulod ang tiyan ni Inday Lupog! Te, mapasugot bala sila nga magasunod sia kay Ontoy Pakit?

Hiwit. Amo ini ang bag-ong tinaga nga nagpautaw-utaw sa bilog nga baryo. Kon ang maranhig iya gindalaganan sang iya mga kasimaryo, ining hiwit luyag lagson ni Inday Lupog agod dili na makaguwa sa ila mga bibig. Ginasikway-patay nia sa iya paminsaron ining tinaga nga daw sa gutom nga kinaon sang iya mga mata ang kada pahina sang Almanake, sang Hiligaynon, sang iya nutbok. Gusto nia matulon ini tanan kag masaylo sa nagatubo nga kabuhi sa iya taguangkan.

Apang nangurog sia sa napanumdum: Sampat bala ini kag nagakaangay nga ipapanubli? Hilway bala sa maranhig kag hiwit ang mga sugilanon,kanta kag binalaybay? Sa diin nia kuhaon ang mga tinaga kag imahen para sa bag-ong bun-ag agod nakalupad paguwa sa ila baryo? Pero ano ang kalibutan sa guwa ngaa waay gihapon makabalik si Boy Eks karon nga magatingulan na kag magabukas ang klase? Indi bala matuod nga manamit ang iyot kag mala-kalamay ang mga sugilanon nga ginahuptan sang suba, banglid, kag kawayanan sang ila baryo? Ngaa ginatago ini sang kamal-aman sa makasiligni nga hiwit?

Daw linti nga kumurit sa langit ang panghakruy ni Inday Lupog. Daw sa ginagus-ab ang iya dughan sa pagwawaw. Wala sing mahimo ang iya iloy kag ang nagtumpok nga kababaihan kundi ang magpanguros kag magtuob sang kamanyang. Pinamalhas si Inday Lupog, binahulay, tubtob mag-ililihi sa iya panti. Ang kalalakihan naman iya nga ginakatapuan sang kapitan kag mga tanod, bug-os na ang buot sa pagronda sa sina nga gab-i. Napaalinton na ang mando nga ipaiway ang pagsugid sa Bombo, amo man sa Kapamilya kag Kapuso. Hulaton nila nga madakup kag mapatay ang aswang, subong sadto kay Felicidad, bag-o magpa-interbyu.

Pila ka gab-i nga pinalibotan ang ila balay sang mga tanod. May nakapuwesto sa idalum sang ila siklat nga nagapaiway nga masakop sang sanag sang ila mga kingke agod makita ang aswang hinali magsulod ini halin sa bintana indi gani sa bubungan. May mga nagpatuyong-tuyong sa akasya kag kalachuchi sanglit mahimo makapakuno-kuno ang aswang nga isa ka pispis. Luwas sa kalat, binangon kag natalawisan nga bagakay, may dala ang mga ini nga manunggal. Amo ini ang ginapatihan nga balagon nga ginakahadlukan sang aswang.

Luwas sa kinulas-kulas kag paghurulog sang magagmay nga mga sanga sa madlos sang hangin, wala sing nabatian nga tiktik ukon pagkakak. Labi nga nangin dungganon ang kapitan kag mga tanod sa ila pagpulaw. May mga dalaga kag soltero, ilabi na ang mga nagakolehiyo, ang nagahinuringhuring sa pagtirinumpok pagkatapos sang simba ukon basketbol sa plasa. Aswang nga itum ang ulo, sa ila pagpati, ang rason sang pagsululuka ni Inday Lupog.

Apang masaku sila sa ila liga sa basketbol kag sa ginabuko nga binayle sa katapusan sang Flores de Mayo agod tamayon pa ang ginahimo nga ronda. “Maayo gani ina,” kon sila pa, “may kaupod si Inday kon mapatay na iloy nia.” Malipay man sila kon matuod nga indi na magbalik si Boy Eks sa pagpanukot sa ila mga ginikanan, ginabuyayaw nila ini sa mga tion nga liwat masugilanon ang nakit-an sang isa sa ila sa kasagingan sa suba.

III
May nagatulo ang luha
Nga wala naman sing kasubo
Bangod sang turagsoy nga akon linagpang
Tama gid ka ka kahang.

Nagsagunson ang panarithi tubtob mangin ulan nga nagpakipot sang mga bangag kag nagpapagsik sa bilog nga baryo sa paghanda sang taramnanan. Halin sa bintana, ginatan-aw ni Inday Lupog ang pagpang-ugduk sang iya iloy sang mga rosas sa ila ugsaran, amo man sang mga kamote kag tagabang sa kilid. Ubanon na ang iya iloy kag nagaguluwa ang kaugatan sa butkon kag batiis. Luyag man nia magbulig, mabug-at na ang iya tiyan.

Puno na ang isa ka magamay nga karton sang mga bayo nga iya natabas-tahi kag sang mga pinanghatag sang kasimaryo. May halin sa Hongkong, sa Amerika, sa Kanada, sa Maynila. Bisan ang iya koleksyon sang Hiligaynon madamul na kag tatlo na ang napuno nia nga nutbok. Lakip na diri ang mga kanta sa Flores de Mayo kag ang daigon.

Nian kag naaningal ni Inday Lupog, sang iya iloy, sang bilog nga baryo ang paghagrung sang nagapatukad nga motorsiklo. Wala madugay, nangin makatilingil nga burhot ang hagrung, patimaan nga naglubong ini sa lao. Nakita pa nia ang pag-guluwa sang mga kasimaryo kag ang pagdalalagan sang kalalakihan pakadto sa ginahalinan sang burhot. Upod ang iya iloy nga nagabitbit sang bara.

Makagalanyat ang pagpautaw-utaw sang panganod kag sang mga pispis sa kalangitan. Sa iya ginahamtangan, sa iya dalamguhanon, nangin maanyag nga aswang si Inday Lupog nga karon malipayon nga nagalupad-lupad. Natan-awan nia si Boy Eks kag ang iya Kawasaki. Hublas ini, nagapamaypay ang nagatiyundu nga kinatawo! Apang waay sing nagkamang nga pagpalang-init sa mga hita ni Inday Lupog. Sakay sang iya mga pakpak ang iya anak. Bisan pa nagapakitluoy si Boy Eks sa iya pag-panaog, wala sia sing katublag.

Sang udto nga ina, nangin panyaga sang mga tagpalamati sang Bombo Radyo ang pagbakol sang bilog nga baryo sa isa ka ulitawo nga ginapatihan may malain nga ginhawa.

Katapusan

(Nahauna nga Padya, Short Story in Hiligaynon, Carlos Palanca Memorial Awards, 2005)

Mga Luha Para Kay Tatay Jose (Malip-ot nga Sugilanon ni Alice Tan Gonzales)

MGA LUHA PARA KAY TATAY JOSE

Sinulat ni Alice Tan Gonzales

Sang gab-i nga ginsugiran ako ni Bert nga patay na si Tatay Jose, wala ako sang ginbatyag nga kasubo ukon kakibut. Ginkaptan ko lang ang kamot sang akon bana sa pagpahibalo sa iya nga nahangpan ko ang iya daku nga kasubo.

Duha ka semana ang nagligad, nagkadto ang tigulang sa balay kag nagpabilin bilog nga aga nga wala naghambal kon ano ang iya kinahanglan. Si Bert ang iya gusto masugilanon pero nagkadto si Bert sa Guimaras sa pagtambong sa isa ka sinapol. 

"Ano bala ang kinahanglan mo kay Berting, Tay? Basi indi pa sia makapuli asta buas," pamilit ko sa tigulang matapos kami makapaniaga.

Napilitan ang tigulang magtuad. "Naghambal ang doktor nga may bato ako sa kidne. Kinahanglan operahan."

Kuarta. Kuarta ang kinahanglan sang tigulang, panumdum ko, dungan ang pagpangaman. "Ti, pila ang kinahanglan mo?"

"Traynta mil," sabat ni Tatay Jose. Nakita niya seguro nga nag-uklu ako, gani nga dalidali ini nga nagdugang. "Mabayaran ko man ina sa sulod sang isa ka tuig. May talamnan ako nga ginaparentahan subong kay Doming kag pwede ko ibaligya ang duha ka bakiya kon ano gid man. Ugaling daw kanugon lang bala kay barato kaayo ang binaklanay sang sapat karon nga bulan sang Agosto."

"Traynta mil. Diin kami makuha sang amo kadaku nga kantidad, Tay? Kon may amo kami sina nga kantidad, nag-ayuayo na kuntani ang hitsura sining amon balay nga daw indi na matapos," sabat ko sa tigulang nga daw nagulpihan sa iya ginapangayo. "Sang isa lang ka bulan, naghatag man si Berting sang kuatro mil didto kay Manong Baldo nga mapa-Taiwan kuno. Ti, wala man 'to nadayon, kag wala man niya ginbalik ang amon kuatro mil."

Nagtindog anay ako kag gindala ang mga kinan-an sa kusina agud indi na ako magdugang istorya. Basi kon ano pa ang mahambal ko. Nagkuha ako sang tubig kag nag-inum. Pagbalik ko sa kalan-an, si Beboy na lang ang nabilin nga nagakaon sa lamesa.

"Sa diin na si Lolo mo?"

"Ambut, Nay, a. Ginkisan man lang niya ako kag naggwa," sabat sang bata nga sige ang hamal.

Naggwa ako sa balkon. Si Pepit nga amon timbang nagapanilhig.

"Diin si Lolo mo?" pamangkut ko.

"Ato, 'Nang, ho," sabat ni Pepit nga gintudlo ang likud sang tigulang sa dalan antes ini magliko sa bangga kag nadula.

Nagbalik ako sa kalan-an. Daw gakatol ang ulo ko. Naglakat ang tigulang nga wala makapaalam. Ano ato sia nangakig sa akon? Abi ko anay ako ang dapat mangakig.

"Nay, diin na si Lolo?" pamangkut sang akon anak.

"Ay, ambut. Naglakat man ato."

"Ngaa naglakat sia haw? Maupod pa 'tani ako sa iya sa uma pero."

"Nano nga maupod? Ang hitsura mo nga daw ati na pero. Wala ka sang obra didto kundi magpatial sa init sang hampang kag magsakaysakay sa karabaw. Mahulog ka gani, makimpay ka gid pareho kay Tingting." Si Tingting pakaisa ni Beboy nga gin-operahan sa siko kay nahulog sa karabaw.

"Indi, Nay, a. Ara man si Lolo. Tapos naghambal sia nga dalagku na ang mga dadu sa danaw. Mamunit kuno kami."

"Hmp! Mamunit. Kon mabuyo ka 'to sa danaw kag malumos, indi gid kabayad ang dadudadu nga ina. Indi ka anay maghala kadto sa uma. Diri ka sa balay hampang."

Daw mahibi si Beboy. Kon maghana sia gani nga maghibi, labi na gid nga daw si Lolo Jose niya ang iya hitsura. Kon kaisa makasiling ako nga daw sia ang pinasulabi nga apo ni Lolo niya. Siling ko bangud seguro parehas ang ila hitsura.

Ginsugiran ko si Bert sang natabu pagpauli niya. Naghipos lang ang akon bana.

'Na! Kontrabida na naman ako sa pamilya mo kay ako naman ang indi maghatag. Anhon ta lang ina'ng traynta mil ka pangita?" reklamo ko kay Bert.

"Ti, kon wala kita sang kuarta, wala e. Ano'ng mahimo ta?" sabat ni Bert.

"Pero libakon naman ako sina nila. Masiling naman ina sila nga dalukdalok gid ang asawa ni Berting."

"Pamatyagan mo lang ina."

"Pamatyagan pa abi," kumod ko.

Nagkadlaw si Bert kag gin-agbayan ako. "Ngaa dalukdalok ka haw?"

Maayo lang kay maayo si Bert magdala sang problema. Wala gid kami nakaginamo sang iya masyado kalapad nga pamilya bisan nga madamo ako sang kumod kag kon kaisa may nagabalik sa akon nga istorya nahanungod sa mga komentar sang iya pamilya sa akon.

Pito na ka tuig nga nakasal kami ni Bert. Malapit na mag-anum ka tuig si Beboy pero wala pa masundan. Ginalikawan ko nga magbusong gilayon. Indi ako gusto magparehas sa mga utod ni Bert nga madamo sang anak. Si Manong Baldo dose ang anak; si Inday Unat siyam; si Totong walo. Ang iban may taglima ukon apat. Si Inday Inos lang ang duha ka anak kay trayntay uno pa lang sia kag mapatay sa sakit nga leukemia. Kamanghuran nga anak ni Tatay Jose si Bert. Sia lang ang anak ni Tatay sa ikatlo niya nga asawa. Sa una niya nga asawa, anum; sa ikaduha, tatlo. Nauna patay ang mga asawa ni Tatay sa iya.

Si Bert ang may pinakamaayo nga plastar sa pangabuhi sa mga anak ni Tatay. Engineer si Bert sa City Engineer's Office sa Iloilo. Sa napulu ni Tatay ka anak, lima ang nakatapos. Si Totong kag si Inday Charing mga manunudlu sa San Enrique. Si Diday kag si Ester nagaobra sa NIA kag sa NFA. Ang iban wala nakatapos ukon wala makatapak sa kolehiyo kay wala gana mag-eskwela. Pareho abi kay Manong Baldo nga security guard sa bangko sa Passi. Kamagulangan sia kag ginpaeskwela ni Tatay sa CPU sang Agriculture. Sadto nga panahon, abunansya ang pangabuhi ni Tatay kay madamo sia sang mga baka. Kon si Bert pa ang pasugiron, nagaputi lang kuno ang mga baka sa bakolod nga ila pastohan. Pero wala nakatapos si Manong Baldo kay naglihulihu ini sa mga kalye sang Iloilo -- nagatan-aw sang sine, nagainum, nagapanigarilyo kag nagapamasyar sa mga babaye. Igu mahibal-an ni Tatay, second year na kuno sia pero wala sing pasado nga grado halin sang first year. Gani ginpauntat sia ni Tatay kag ginpabulig sa uma. Pero wala magdugay, nagdala sang babaye nga nagabusong na sa balay. Amo ato ang una sa dose niya ka anak.

Isa pa sa ginaisipan ko amo nga nagdugay si Bert sa College of Engineering sa CPU. Walo sia ka tuig didto kag nagauntat-untat eskwela sa pag-obra. Wala na si Tatay ibuga pag-abut sa panahon ni Bert nga mag-eskwela. Madugay na nadula ang nagapuluti nga mga baka sa pastohan. Gani nga napilitan ang pobre nga Bert nga mangita sang part-time nga trabaho. Nakaagi kuno sia security guard sa CPU, surveyor sa Bureau of Lands, kag drayber sa dyipni. Nakaagi gani kuno sia baligya sang lab-as sa Jaro. Kon wala pa kami nagpakasal sang nakakita ako sang trabaho, wala pa kuntani niya matapos ang nine units niya sa eskwelahan. Nagabusong na ako sang magkuha si Bert sang engineering board. Kag ginkaloy-an man nga nakapasar. Pirme ko ginadumdum nga wala mabuligan ni Tatay sang maayo si Bert sa pag-eskwela.

Wala na nagbalik si Tatay Jose sa balay. Wala man ako nagkadto sa uma. Wala man ako nagbisita sa ospital sang mahibal-an ko nga gin-operahan na sia. Nahibal-an ko halin kay Bert nga ginbaligya gid niya ang iya duha ka bakiya kag ginkuhaan sang abanse nga bayad si Doming sa duta nga ginarentahan sini. Kon kulang ang kuarta ni Tatay, piho nga si Bert ang manabon. Kay si sin-o man abi ang madesponer?

Martes, gindala ni Bert si Beboy sa Iloilo agud magbisita kay Tatay Jose sa ospital. Pagbalik sang bata, dayon niya report sa akon.

"Nay, naghambal si Lolo nga dalhon ko ikaw pagbalik ko sa ospital sa Biernes."

"Nagsiling sia sina?" balikid ko kay Bert.

"Huo," sabat ni Bert nga nagayuhum.

"Nay, ha? Maupod ka gid ha?" pamilit ni Beboy. Wala ako magsabat. Sige ang pamilit ni Beboy asta ginsugu ko nga mag-ilis na sang iya bayo.

"Maupod ka sa Biernes?" pasikto ni Bert.

"Naugot pa ko nga naglakat sia nga daw may sala ako sa iya."

"Indi man seguro amo sina a. Nagalain lang seguro ang buot sang tigulang kay karon pa nga kinahanglanon niya ang kuarta para sa iya kaugalingon karon pa sia wala sing dakpon. Naanad sia nga daan nga sia ang nagahulag pirme para mahatagan ang tanan sang ila kinahanglanon. Ti karon, sia na ang nagapangayo," paathag ni Bert.

Matuod man seguro ang hambal ni Bert kay si Tatay Jose naanad nga sia ang pangulo sang iya malapad nga pamilya. Ginataha sang tanan. Halos ginakahadlukan. Ginapangayuan sang tanan kon sila ginakulang. Amo ini nga ginaentrahan man ni Tatay ang ila pangabuhi. Ginaakigan kon may sala, ginahambalan. Ginadiktahan kon sa diin nga bahin sang uma nila itanum ang ila mga tanum, kon sa san-o anihon, kon sa diin nga bahin sang uma nila ipasad ang ila mga balay, ang ila tangkal. Kag kon may nagamasakit sa iya mga bata ukon apo, sia ang nagapalibog sang gasto. Kon indi niya sila mahatagan kag magdangop sila sa amon nga indi man namon mahatagan, sia mismo ang nagakadto kay Bert kag nagaayu nga desponeran anay ang kinahanglanon sang pamilya. Nadumduman ko, ang una namon nga sinuptan ni Bert nagkadto sa chain saw nga gin-ayu sang tigulang nga baklon. Gusto niya ipalagari ang mga kahoy sa baynte ektaryas niya nga homestead kay ibaligya kuno sa sentral. Hambal sang tigulang nga kon indi niya ini paghimuon, indi man sia gihapon makatilaw sang mga kahoy nga iya ginpangtanum kay husto lang pangayuon ukon kawaton sang iban nga tawo. Namalabag ako kay kontra sa buot ko nga patyon ang mga kahoy, pero ginpasugtan ni Bert ang gusto ni Tatay kay amo ini ang una ni Tatay nga pagpangayo sa iya sang pabor sumugod sang may trabaho na sia. Naglain gid ang akon buot.

Apang isa ka adlaw, pagpauli namon sa uma, nakita ko ang mga kahoy nga ginpalagari ni Tatay. Lainlain nga kadalagkuon kag kalaparon. Daw indi gatong sa sentral.

"Amo ina kon ngaa gindala ko ikaw diri. Hatag ina ni Tatay. Ipatindog kuno naton sang balay para may aton man kita kag indi na mangarkila," panugid ni Bert.

"Sa diin kita mapatindog kay wala man kita sang lote?" pamangkut ko nga may kakunyag man sa ideya.

“Ho, pili ka lang kon sa diin ka diri nayon mapatindog," sabat ni Bert nga nagkumpas sa malapad nga palibut sakop ang mga bakolod kag bukid.

"Diri?" nakamurahag ko nga sabat. Indi mabaton sang buot ko nga mag-istar sang permanente sa uma malapit sa akon mga tapik nga ginapangulohan ni Tatay Jose. "Kag magpadikta kay Tatay?" gusto ko idugang apang wala ko ginhambal.

"Sa siyudad ka nagaobra kag sa Passi ako nagamaestra. Paano ang pagpauli ta diri adlaw-adlaw nga kinse kilometros halin sa banwa kag may talabukon pa nga sapa?"

"Tagsa ka Biernes lang kita mapauli kag mabalik lang kita sa banwa tagsa ka Lunes sang aga," sabat ni Bert nga daw manami gid ang ideya nga iya ginhulam kay Tatay.

"Ti, kundi nangrenta man kita sina gihapon. Daw parehas lang ina nga wala man kita sang balay gihapon," balos ko nga nanghuyhoy ang abaga. "Kon amo man lang sina, indi na lang kita magpatindog sang balay," dugang ko pa.

Nasolbar gid man ang problema sang ulihi. Nagpasugot ang tigulang nga ipahimu namon sang balay sa Passi ang iya kahoy nga ginhatag basta nga ang lote nga patindogan amon kag indi kay ginarentahan. Nakakuha gid man kami sang lote sa hulogan nga bayad sa isa ka paryente kag diri karon nagatindog ang amon nga balay.

Husto man seguro ang paathag ni Bert kon ngaa naglakat si Tatay nga wala makapaalam sa akon, pero wala gid ako nag-upod sa ila sa ospital sadto nga Biernes. Pero sang nagpauli si Bert pagkagab-i kag nagpahibalo sa akon nga nagagrabe si Tatay, didto ako kag nakibut. Namat-ud ako nga bisitahan sia pagkaaga.

Wala si Bert makaupod sa akon kay mahapit kuno sia sa opisina kay nagahulat si Chief Engineeer. Pag-abut ko, si Diday ang nagabantay kay Tatay sa makitid nga hulot.

Nagpalapit ako sa nagapiyong nga tigulang.

"Tay?" bugno ko sa iya.

Nakita ko nga medyo nagmurahag ang mata sang tigulang. Hinali sia nga naggurahab kag gintabunan ang iya mata sang sibin nga ginauyatan. Nakibut ako. Natingala. Daw indi makahibalo kon ano ang akon himuon. Ginkaptan ko ang butkon sang tigulang.

"Tay, ngaa nagahibi ka?" naggwa sa akon baba. Wala sia magsabat. Padayon ang iya masakit nga paghilibion. Naluoy ako sa tigulang. Daw gusto ako magpungko sa iya katre kag hikapon ang iya ulo. Pero ara si Diday nagapamati. Nagapanilag. Wala ko ginabugno si Diday kay naghulam naman sang kuarta sa akon kag wala ginbayaran.

Nagpalapit si Diday sa ulohan sang tigulang kag naghambal, "Kon may gusto ka nga ihambal, ihambal mo. Kon may malain ka nga buot, ipabutyag mo," siling niya sa tigulang sa matunog nga tingog.

Naghipos ako. Nangaman. Ano ang buot silingon ni Diday? Naghambal bala si Tatay sa iya nga may malain sia nga buot sa akon? Kilala ko si Tatay. Indi sia kutsokutsero. Ngaa nagaasumer si Diday nga may sala gid ako? Bangud wala ko sia ginabugno? Bangud sia iya ang may malain nga buot sa akon? Nadumduman ko ang hambal ni Bert. Kadtuan ko kuno si Tatay kag pangayuan sang pasaylo.

"Ano ang sala ko sa iya?" pamangkut ko kay Bert.

"May sala ka man ukon wala, wala bale ina. Basta amo ina ang ginahambal mo sa tawo nga nagatagumatayon," insistir ni Bert.

Mas mabudlay ang ginapahimu ni Bert sa akon karon nga yari si Diday nagapamati.

Pag-untat sang halayaon ni Tatay, nagtindog ako kag naggwa sa kuarto. Gusto ko mag-abut na si Bert. Indi ako kahibalo kon ano ang himuon ko diri sa ospital. Daw mapauli ako sa Passi.

May isa ka oras ang tener ko sa ospital sang mag-abut ang kadamuan sa mga katapu sang barangay ni Tatay Jose. Yara ang tanan nga utod ni Bert. Halos tunga sang kwarentay singko ka apo ni Tatay ang nag-abut sa ospital. May mga pakaisahan pa sia kag kahinablosan. Nagaginutok sila sa kuarto kag nag-awas asta sa gua.

"Ginpasugat kami ni Tatay kay mapatay na kuno sia," panugid ni Inday Charing sa akon nga nagapisngo. "Gusto kuno niya makita kami."

"Ngaa segurado gid sia nga mapatay na sia?" pasikto ko.

"Nagapamus-on sia sang dugo halin kahapon. Madamo gali sang komplikasyon ang iya bato. May ara sa tinai kag sa korason. Amo ina kon tigulang na," pulong ni Inday Charing. Pero sa akon pensar indi pa tama ka tigulang ang sitentay nuebe.

Kag sang gab-i nga ina matuod, nalibutan sang iya barangay, napatay si Tatay Jose. Wala ako nagpabilin sa ospital sa pagsaksi sang iya kamatayon. Indi ako gusto makita ang iya kasakit. Sang si Papa napatay sa balatian nga kanser lima ka tuig ang nagligad, ginhungod ko nga indi matabuan sa balay. Pagkapatay ni Inday Inos sa uma tatlo ka tuig ang nagligad, wala man ako nagtambong sa iya pagtinga. Indi ako makabatas magtan-aw sa tawo nga ginasakitan.

Duha ka semana ang haya ni Tatay sa uma. Nagtugon ang namatay nga gusto niya nga ang tanan niya nga mga bata, apo, kag apo sa tuhod magtambong sa iya lubong. May duha ka apo nga sa Mindanao nagaobra, gani kinahanglan pahibal-on kag hulaton nga mag-abut. Indi ako uyon sa malaba nga haya nga magasto kag makapoy lang sa akon panan-aw. Indi ako uyon nga ang duha ka baboy kag isa ka baka ni Tatay ila ginpaihaw para sa lubong. Ginapanumdum ko nga makabulig kuntani ang bili sini sa gasto sa ospital, sa punerarya kag sa malawig nga haya indi na matam-an sa inamutay ang mga anak ni Tatay, ilabi na si Bert. Pero wala na ako nagkomentar kay nahibal-an ko nga madugang lang ang indi paghinangpanay sa tunga namon sang pamilya ni Bert.

Sa sulod sang duha ka semana nga haya, madamo sang tawo nga nagkadto  sa pagduaw sa patay. Madamo ang nagakaon sa tiempo sang paniaga kag panihapon. Ulihi ko na lang mahibal-an nga dose ka pasong nga bugas ang nautang sa panahon sang haya kag lubong. Naubos ihaw pati ang lima ka kanding kag ang tanan nga manok ni Tatay. Nagdugang lang ang tanan nga ini sa kaugot ko.

Sa adlaw sang lubong, nagpalayulayo ako sa pamilya ni Tatay bisan gusto gid ni Beboy nga magpalapit sa lungon ni Lolo niya. Indi ako gusto nga malatnan sang ila hinibi. Si Bert masako kaayo kag wala na niya matalupangdan kon diin kami nagapungko ni Beboy. Nabatian ko ang isa ka babaye nga nagkomentar, “May tinamnan gid man matuod si Agurang Jose. Ti, amo na ini ang ginaani niya subong. Amo ini ang pinakamadamo sang tawo nga lubong nga akon nakompanyaran.”

Kag matuod nakita ko nga punu sang tawo ang simbahan sang Passi. Mga tawo sa kaumahan. Kilala ayhan nila tanan si Tatay? Ano ang nahimo ni Tatay nga nagdagsa ang mga tawo sa iya lubong?

Pagkatapos sang misa nagpinakodak. Amo ini ang bahin sang lubong nga indi ko gusto entrahan. Pero ginsugat kami ni Bert sa amon pulongkuan antes ako makaeskapo kaupod si Beboy.

“Kinahanglan gid bala magparetrato kita diri?” yamo ko.

“Sige na, ‘Day. Katapusan na lang ini,” ayu ni Bert. “Tugon ini ni Tatay.”

Naman? Nagapurugiot ang akon pamatyag nga nag-upod kay Bert pakadto sa tunga. Madaku lang ang istorya kon indi pa ako magpasugot kay yadto na ang tanan nagalinya sa tupad sang lungon. Nahaham-ut ako sa pagpanumdum kon bala mayuhum ako ukon mangasubo nga nagatindog sa kilid sang lungon sa pagparetrato.

Sa patyo, madamo nga wawaw ang akon nabatian kag madamo nga lipong ang akon nakita antes igulu sa buho ang lungon. Amo man ini nga eksena ang akon nasaksihan paglubong kay Inday Inos. Amo man nga mga tawo ang nagwawaw kag nalipong. Sang ginlubong si Papa sa Victorias, bisan si Mama wala nalipong. Nakita ko nga masulog ang iya mga luha, pero wala sing gahud nga mabatian sa iya ukon sa amon nga mag-utod. Tatlo kami ka mag-utod nga babaye kag lunsay kami nakasunod sa kaisog ni Mama. Si Mama ang nagsuporta sa amon paagi sa iya kita sa dress shop kag tianggi sa merkado. Grade six pa lang ako kag nangin inbalido si Papa tuga sang stroke.

Nagginutok ang mga tawo sa balay kag ugsaran sa uma. Madamo sang pagkaon nga ginhanda, apang ginkulbaan gihapon sila ni Bert nga kulangon. Nagkaon ako kaupod kay Beboy sa isa ka higad. Nagapungko si Uray Mayang nga tagailaya sa tupad ko. Madamo sang sugilanon ang tigulang sa akon bisan wala kami nag-andanay.

“Abi mo Inday, nagkari gid ako bisan masakit ang akon tuhod magdulodulhog kay indi ako gusto nga malubong si Jose nga indi ako makatambong. Sobra singkwenta anyos man ang pag-upod namon sa sitio nga ini. Maayo gid nga tawo ang pagkakilala ko kay Tatay mo,” pulong sang tigulang nga nagaasik ang kan-on sa baba kon maghambal. Nahibal-an ko halin kay Bert nga nagsunggod si Uray Mayang kay Tatay pila ka tuig ang nagligad kay ginhanot ni Tatay sang kagingking ang iya duha ka apo nga nadakpan ni Tatay nga nagapanirador sang iya abokado samtang ginapabayaan sang mga ini ang ila karabaw nga maghalab sa talamnan ni Tatay.

“Indi ko gid malipatan ang ginhimo ni Tatay mo sang tuig sisenta’y kuatro, tuig nga nabalo ako,” padayon ni Uray Mayang. “Nagbinangigbangig kami sang mga pakaisa sang akon nga bana nahanungod sa duta nga amon ginauma. Matapos ako makapaani kag makapalinas, nabatian ko nga gusto nila hilabtan ang amon ani. Kinulbaan ako kay sirum na kag nagalinapta pa ang akon ani sa talamnan. Sang nanugid ako kay Jose, nagsiling sia nga indi ako magpalibog kay sia ang bahala. Sang gab-i nga ina, isahanon sia nga nagpabilin sa talamnan dala ang iya pusil. Ginbantayan niya ang akon humay asta mag-aga. Pagkaaga, nagpangita sia sang mga tawo nga mahakot sang akon ani sa balay. Amo ina nga bisan may binangigbangig kami kon kaisa, mamag-am man gihapon ang akon buot kay Jose.” Namahid ang tigulang sang iya luha sa mata.

Ang pusil nga ginhambal ni Uray Mayang amo ang Springfield nga ginpakaali ni Tatay. Ginbilin niya ini kay Bert antes sia mapatay. Amo ini ang pusil nga gindala ni Tatay sa bukid sang adlaw nga nagahimumugto si Inday Inos. Sobra ang kalain sang buot sang tigulang sang ginhambalan sia ni Inday Inos nga kon mahimo patyon na lang niya ang anak agud matapos ang pag-antos sini.

“Amo ina nga malapit ako sa mga kabataan niya, bisan sa iya mga umagad,” dugang ni Uray Mayang. “Ikaw lang seguro ang wala nakakilala sa akon sang maayo kay talagsa ka lang diri sa uma makasayo. Pero, bisan wala ko pa ikaw makita sang una, daw kilala ko na ikaw kay masami mag-istorya si Tatay mo nahanungod sa imo. Nadumduman ko, nagdala sia sadto sang karosa pasaka didto sa amon sa ilaya. Mabakal kuno sia sang bunga sang amon paho nga gindugos. Paho kuno ang ginapanamkunan mo sa anak mo nga ini,” nagakadlaw nga gintulok ni Uray Mayang si Beboy. “Indi ko gid kuno pag-ibaligya kon wala pa sia makapamili sang iya inughatag sa imo.”

May ginsugpon pa ang tigulang pero wala na ako nagapamati kay ginapanumdum ko ang adlaw nga gindala ni Tatay sa balay nga ginaarkilahan namon sa Passi ang isa ka tabig nga paho. Duha ka semana ang akon kaon sang halandumon nga mga paho nga ato. Nadumduman ko nga kon mabatian ni Tatay nga may gusto ako nga prutas ginadalhan gid niya ako – mga kamonsil, sirguelas, atis, tsiko, kag kon ano pa. Nadumduman ko nga gindalhan niya ako sang bairan sang nagmuno ako nga wala ako sang bairan. Kadaku sadto. Kabug-at. Gindala niya halin pa sa uma. May binangon man sia nga gindala sang makita niya nga kagamay sang kutsilyo nga ginagulot ko sa karne. Amo man ini ang binangon nga gingamit niya sa pagpanghawan sa ugsaran namon isa ka adlaw nga wala ako. Naugot ako nga gintapas niya ang bonggabilya nga nagakalap sa kudal sang balay. Masiot kuno. Ilistaran sang man-ug. Tatlo ka tuig nga ginsagud ko ato nga tanum.

“Ginapadayaw ka gid ni Tatay mo sa akon. Maayo ka kuno magsulat. Makapila ka na kuno magdaog sa paindis-indis,” dugang pa sang tigulang.

Matuod ang ginhambal sang tigulang. Makatatlo na ako magdaog sa paindis-indis sa pagsulat sang malip-ut nga sugilanon. Ang tatlo ko ka istorya sa kay Tatay tanan naghalin. Ang isa nahanungod sa daku nga man-ug sa bukid nga ginpatay ni Tatay sang soltero pa sia. Ang isa nahanungod kay Manong Baldo. Nabasahan pa gani ni Manang Olive ang sugilanon sa Hiligaynon Magazine nga ginatig-ulohan “Tig-ilinit.” Ang sugilanon nagasiling nga nalaya ang damgo sang isa ka mangunguma nga mapatapos ang iya panganay sa kolehiyo sang mag-untat ini sa pag-eskwela kag naglihulihu sa masanag nga mga kalye sang siyudad sa kagab-ihon. Naakig gid sa akon si Olivia kag wala na ako ginbugno. Kay ngaa kuno nga amo ina ang ginsulat ko nahanungod sa iya bana. Ang isa naman nahanungod sa bulawan nga usa nga ginkutkot sang mag-asawa nga mangunguma. Sang buot hunoson sang mag-asawa ang usa sa duta, hinali ini nga nagpalagyo. May daku nga kahulogan para sa akon ining istorya ni Tatay kon ngaa gingamit ko sa akon sugilanon.

Madugay na nga wala ako nagapamati kay Uray Mayang. Amo nga si Beboy na lang ang iya ginaistorya.

“Ti, kay wala na si Lolo mo, maduaw ka man diri pirme gihapon sa uma?” pamangkut sang tigulang.

“Huo e,” maabtik nga sabat sang bata nga nagamual. “Bal-an mo, magdaku ako, ako ang masagod sang mga sapat kag tanum ni Lolo.”

Nagkadlaw ang tigulang. Gilayon ako nga nagsaligbat, “Huo, pero mag-eskwela ka anay.” Ginapanumdum ko nga si Tatay Jose wala makaagi eskwela bangod sa kaimolon. Indi makahibalo magsulat kag magbasa. Sa kapisan kag paghimakas lang niya nakuha ining homestead nga iya gin-uma.

Gab-i na sang mag-abut kami sa balay sa Passi. Maluya ang lawas ko. Indi makakas sa pensar ko ang istorya ni Uray Mayang. Madugay na ang pamati ko sa huragok sang akon mag-amay kag natulogan ako.

Nagdamgo ako. Nagalakat ako sa uma nga nagaisahanon. Nakita ko si Tatay sa unhan. May ginapangita. Ginpalapitan ko sia kag ginpamangkut. “Tay, ano ang ginapangita mo?” Wala nagsulod sa hunahuna ko nga patay na sia.

“Ginapangita ko ang bulawan nga usa,” sabat niya nga wala nagbalikid sa akon. Nagpadayon sia sa paglakat nga nagatulok sa malayo.

Sa akon damgo, padayon ang akon paglakat nga nagapanumdum kon ngaa ginapangita ni Tatay ang bulawan nga usa. Sa isa pa ka bahin sang uma, nakita ko naman sia. Nagapanghulonghulong. Ginpalapitan ko sia kag ginpamangkut, “Tay, ngaa ginapangita mo ang bulawan nga usa?”

Amo kag ginpakita niya sa akon ang dala niya nga kalat. “Dakpon ko para kay Beboy,” sabat niya nga nagpadayon sa paglakat.

Sa isa pa gid ka bahin sang uma, nagalakat ako kag nagapanumdum nga mabudlayan gid si Tatay sa pagdakup sa bulawan nga usa. Wala gani ini madakpan sang mag-asawa sa iya istorya. Dayon kag nakabati ako sang harakhak sang bata. Si Beboy! Ginpangita ko ang ginhalinan sang kadlaw. Nakibut ako sa akon nakita. Si Beboy nagaguyod sang bulawan nga usa nga nahigtan sang kalat sa liog. Si Lolo niya yara sa likud nagasunod kag ginahampashampas sang kagingking ang buli sang nagapaganot nga sapat. Wala ako makahambal sa akon nakita. Indi ako makahulag.

Ginpukaw ako ni Bert. “Day, nagaugayong ka. Ano ka nagadamgo?”

“Huo,” sabat ko nga ginahapo.

“Ano ang damgo mo?”

Wala ako makasabat kay husto na lang ako maghilibion. Masakit, katulad sang hilibion ni Tatay sa ospital. “Wala gani ako makapangayo sa iya sang patawad,” nagautul-utol ko nga hambal samtang nagagurahab.

Wala maghambal ang akon nga bana. Hugot nga ginhakos niya ako.

(Ikaduha nga padya, Short Story in Hiligaynon, Carlos Palanca Memorial Awards, 1997)