Turagsoy (Malip-ot nga Sugilanon ni Genevieve Asenjo)

Turagsoy

Genevieve L. Asenjo

I
Ginsag-a ko ang sapa-sapa,
Didto sa may talamnanan
Ang turagsoy nga akon nadakpan
Ginhimo ko nga linagpang.

Humot sang pinirito nga pinakas ang nagbugtaw kay Inday Lupog sang aga nga ina. Daw busay kaaslug ang pagtubod sang iya laway sa pagpanan-aw nga ginasawsaw ini sa sinamak, dayon timo sang nagaaso-aso nga kan-on. Glorya rays, amo ini ang ila ginatig-ang subong. Kananam gid sini sa iya pamatyag. Nadugangan ang iya katibsol. Husto si Boy Eks, ahente sang pito-pito hurbal meydisin, sa paglaragway sa iya bilang si Inday kayutingan – matipulon nga daw batwan. Pila lang kuno ka lab-ok kag mahaboy na nia ang ginasungkod nga madre de kakaw.

Matuod, malayo na ang iya nalakat. Upod si Boy Eks. Nakalab-ut na sila sa uluhan sang suba didto sa kasagingan. Abaw a, kanamit sadto. Bisan ang kinulas sang mga tambalihan kag katol sang hilamon nadulaan sang gahum sanglit nanginlumos sila sa balhas kag dagta sang ila nagadaba-daba nga handum kag dumot.

Apang ang isa ka uwang sang patrol ang nakapabangon gid lamang sa iya halin sa pagbalikutot sa banig. Tumalagsahon ini nga kagahud sa ila baryo nga ginatuklad sang Kawasaki ni Boy Eks kag ang pagkadto sa syudad sang Iloilo pagbugtaw sa wala pa makapamalu ang mga manok. Bisan pa, waay sia magkalipat sa pagtan-aw-padayaw sa espiho bag-o buksan ang bintana kag abi-abihon ang pagpangamyon sang kabulakan sang kalachuchi sa kilid sang ila balay.

Ano ang natabo samtang sia nagadalamguhanon? Nagtumpok ang bilog nga baryo sa idalum sang akasya sa tupad sang ila kudal. Anano nga daw tsunami nga ginatan-aw nila sa tv sadtong Disyembre ang paghimutad sang mga ini sa nakapundo nga Bombo Radyo Patrol? Didto bisan ang iya iloy nga nagakabig sang tsismis bilang malain nga ginhawa nga nagahilayo sa tawo sa pag-ugwad.

Sarang sia makahinay-hinay panaug kag magsalud sang nagatulubod nga sugilanon apang ginpakamaayo nia magtener sa iya puwesto. Mas mataas ang iya ginahamtangan. Angkon nia ang hulag sang mga ulo, mata kag baba sa kalsada subong man ang duag sang nagapamanagbanag nga kaaagahon kag ang naganipis nga kakahuyan nga nagalibon sa ila baryo. Madamo na sa ila mga kasimaryo ang may sinas nga atup kag semento nga balay nga daw subong pa lang, isa na lamang ka handurawan ang payag.

“Ay, amo na gali si Bombo Ruwel,” si Tiya’y nia Era nga nagagawa man sa pihak-balay. “Ngaa ko man maayo ang tingog kay kalaw-ay gid man gali.” Dayon sini halakhak nga daw sa nabuyaw gid sa napamatud-an. Nakalab-ut na kuno sa Hongkong, Saudi, kag Kanada ang natabo kaina sang kasanagun, mga alas dos y medya. Hala, dayon kuno dalalagan sang mga may selfun didto sa bakulod sa diin mabaskug ang signal. May mga nagsaka pa gani kuno sa lubi. Basi kuno karon sa hapon indi gani buas, ari naman ang GMA 7 kag ABS-CBN. Nasugat na ni Enteng, drayber sang Juarez Family nga traysikul, upod si Kapitan kag pila ka mga tanod, si Fader Boyet. Kay man nagsa-maranhig si Ontoy Pakit! Duha pa lang ini ka adlaw nga nahaya. Nagsululuka lang man sang makapauli halin sa pagpamulang sa pihak nga baryo. Nilagnat sang todo pagkagab-i. Ginpainom man sang mainit kag tinambalan sang lagundi apang, ahay, namuti na ang masluk waay gani maagahan. Hamak timo iya kuno nga nagbangon-guwa sa lungon kag mangayo sang pandesal kag kape sa mga naga-tong-its! Ano pa abi, kundi naglinumpat-haguyon sila paguwa sa balay. Nagwalas-ag ang ila taya kag naguba gid ang pwertahan. Kon si Nonoy Butod pa pasugiron, ano nga indi ka imo iya mahadlok kay nagapanimaho pa sang formalin sang manguhit sa iya para sa isa ka stik sang sigarilyo!

Kon si Oray Loleng ang patihan, ang pinakatigulang sa ila baryo sa edad nga nubenta y dos nga mabaskug pa manuba, klaro pa sa silak sang adlaw nga pinalakad si Ontoy Pakit. Kon waay tani nila kuno ginpabalsamar, masalbar pa ini. Waay gid kasayod si Inday Lupog kon ano bala ang pinalakad nga ini sanglit sip-unon pa sia sang mabantog si Tinyente Gimo kag si Felicidad. Manugbaligya sing ginamos ining ulihi nga tuman gid kanamit amo nga nauyonan sang tanan. Igo sapwan, himo gali kuno ato sa dugo kag tinuktok nga lawas sang iya mga inaswang.

Sugilanon na ini sang iya iloy samtang nagahimos sila sang pamahaw. Pinirito gid man nga pinakas kag kinihad nga kamatis. Paathag pa sang iloy, kon matuod nga pinalakad si Ontoy Pakit, buot silingon, kopya lang ni Ontoy Pakit ang ila natan-aw sa lungon. Ang matuod, isa lang ini ka tinub-an. Didto sa aswang, sa naghiwit sa iya, ang iya kalag. Kag indi gid man kuno malayo nga mahiwitan ini kay kahambog, ilabi na
kon daug.

“Makahalam-ut.”Namuno ini ni Inday Lupog bangod ang nagapautaw-utaw sa iya paminsaron amo ang iya nabasa sadtong Sabado, ang adlaw sang pagpamaligya-panindahan sang iya iloy sang nahuman nila nga kalo-buri sa merkado sa banwa. Lima ka liko, walo ka puno sang akasya, kag tatlo ka tulay ang kalayuon sini sa ila balay. Sa daan nga dyaryo nga pinutsan sang pinakas, nabasa nia nga nakadtuan na sang tawo ang planeta nga Mars. Kag sa Japan, sarang mapaandar ukon mapatay sang isa ka tawo ang iya mga gamit sa balay parehas sang tv ukon sulo, bisan sa diin sia, gamit ang isa ka bag-o nga teknolohiya.

Hinali nga ginduaw si Inday Lupog sang kasubo nga nadulaan na sia sang gana sa pinakas kag Glorya rays. Ginhimutadan nia ang iya mga tiil. Nagalakat sia sadto padulong sa eskwelahan sa pihak-baryo, ang Barasanan Barangay High School, sang mabatyagan nia ang pagkamang sang lagnat sa iya bilog nga lawas. Mga isa ka semana nga daw sa naaratay sia sa banig. Dayon, ang pagpalaminhud tubtob nangin iya kasakit ang paglakat. Santisima de Jesus, daw sa tinakluban sia sang langit!

Nabugno kuno sia sang tumawo sa lunok nga ila ginaagyan, siling ni baylan Roming. Isa ka daku nga baboy nga itum kag isa man ka dosena nga puti nga manok, walay lingan ang ginantang nga ibos kag suman ang ila nahalad. Apang waay gid sia mabulagan sang dimalas. Madamo ang nakanugunan sa iya. Maalam bal-an sia. Indi lang Iloilo ang iya nalagaw kundi pati Negros, Kalibo kag Antique. Tanan ini bangod sa kwis be sa Histori kag Sayans. Ginpas-an sia sang nagtaliwan nia nga amay tubtob makatapos sia sa hayskul. Sa madugay nga tinuig, ginhuptan nia ang pagpamuyayaw sa mga tumawo. Kay kontani sa Maynila man sia subong nagaobra. Ukon isa na sia ka “abrod.” Indi gani isa na sia ka maestra ukon abogada nga amo gid ang iya handum. Tubtob mga duha na ka tuig ang nagligad, may isa ka madre nga nagduaw sa ila baryo sa paghatag sang katekesis. Isa sia sa mga nagtambong kag nasugilanunan nila ang natabo sa iya.

Liwat, daw sa tinakluban sia sang langit. Polyo kuno ang iya sakit, indi kay bangod sang tumawo sa lunok! Wala nakalab-ut ang libre nga bakuna sang gobyerno sa ila baryo kag kon ngaa sa kadamuon, siya iya ang naduktan. Te, ano abi ang mahimo sang parehas nia nga tagabaryo kundi ang magtulon gid lamang sang laway kag ipakon-swelo sa kaugalingon nga amo ini ang iya swerte.

“Amo ini ang swerte,” hapulas ni Inday Lupog sa iya balikawang, sa iya tiyan, sa iya mga suso. Labi nga nagapadayaw sang katibsol ang mga ini. Subong. Pinasahi nga kusog ang iya nabatyagan. Anano nga daw bulak sia nga bag-ong buskag. Sang mga nagligad nga adlaw, maluyag lang sia maghigda kag magdalamguhanon sang liwat nga paghagrung sang Kawasaki ni Boy Eks kag ang pagpondo sini sa ila ganhaan. Nasiguro nia nga magabalik ang ulitawo bangod madamo pa ang sulokton sini sa ila baryo.

Pagasukton man nia ini. Daku na ang utang sini sa iya. Ilabi na subong nga nahangpan na nia ang mga tinaga ni Maring. Tigulang ini sa iya sang duha ka tuig. Sa Saudi ang bana nga si Gering. Dugay na ini natabo. Sadto pa sang magparara si Maring sa iya sang banig. Isa ka hapon sang magduaw ini, ano nga namitlang ni Maring nga “kanami magpaiyot.” Nagpalangligbos ang iya bulbol sa nabatian. Daw suba nga inilo sang tag-ilinit ang iya tutonlan samtang nagabaha naman iya ang sugilanon ni Maring. Ginbalon kuno ni Gering ang panti sini nga wala nalabhan. Kay amo kuno ini ang ginasimhot sang bana sa mga gab-i sang kapung-aw. Kag ngaa kuno sila nga mga babaye, mahuya iya sa pag-ako nga gusto man nila sang iyot? Apang iya kuno ni Maring pagpautwas lamang sang iya balatyagon kay daw sa malupok na ang iya dughan. Nagapang-ampo ini nga dili nia pagluiban si Gering ilabi na nga abaw, makahuluya tungod dalagita na si Gingging nga ila subang.

Subong, gusto liwat ni Inday Lupog magrara sang banig kag sang pinasahi nga istilo sang kalo. Ibaligya nia ini sang mas mahal. Gusto nia magbakal sang Almanake Panayanon kag Hiligaynon. Nalipay gid sia magbasa sang mga ini sadtong buhi pa ang iya amay. Sadtong si Doroy ober ses pa lang ang may tv sa ila baryo. Nalipatan nia ini sang mawili sia pamati sang drama sa Bombo kag sang ulihi, sang manungkod sia pakadto sa pihak-balay agod magtan-aw sang balita kag paguwa sa tv.

Sa pagtagiti sang silak sang adlaw, sa pagburhot palayo sa ila baryo sang Bombo Radyo Patrol, kag sa liwat paghamyang ni Ontoy Pakit sa lungon matapos mawisikan sang bendita ni Fader Boyet, masinadyahon nga nagkanta si Inday Lupog sang Igso-on sa Tabuk Nayon: 

Igso-on sa tabuk nayon
Hapit anay sa amon
Bisan wala sing kan-on
May buyo nga pagamam-un

Iwanun ko ang buyo
Sa balay madamo
Ang akon ginapangayo
Ang singsing sa imo tudlo.

Apang nangindulaan sa iya dila ang mga nabilin nga tinaga sang kanta amo nga ang sumunod nga nabatian amo ini:

Si Kantilay bata ni Venencio
Gapas-an ka pana, gauribay ka halo
Iya ginapas-an, ginatuwang-tuwang
Ang pobre nga bao, ginkalbo ang ulo.

“Naano ka ‘ya, Day? Daw sa buang ka bala.” Bugno sang iya iloy bangod nangin daguob sang aga nga ina indi lamang ang pagkanta ni Inday Lupog kundi pati ang iya paghalakhak. Subong nga mga liso sang sinigwelas ini nga naglagapok sa sinas nga atup, subong mga paklang sang lubi nga nagaragaak sa pagkataktak sa lupa. Nayugit nga nabuyaw gid si Inday Lupog sa mga hitabo sang aga nga ina nga ang kasubo kag kaluoy nga nabatyagan para sa kaugalingon, subong nagkadto para sa iya mga kasimaryo.

II
Linagpang ko nga turagsoy
Sa sabaw nagalangoy-langoy
Ginlaktan ko sang ginamos
Pinamalhas gid kami sang higop.
Ang siling sang nakatilaw

Sampat gid ang timplada
Linagpang nga turagsoy
Kanamit higpon.

Damo pa sang nagsanga-sanga nga istorya nahanungod sa pagkamaranhig ni Ontoy Pakit ang nabun-ag sang adlaw nga ina tubtob sang mga masunod nga semana. May mga namasol kon ngaa waay gilayon pinasugat si baylan Roming. May mga nagpati man nga bag-ong kaso sang SARS ato kag kuntani natabangan kon dinala gilayon sa ospital. Siling pa sang iban, mahimo nga subong sang mga bata sa Bohol nga napatay sa balinghoy, may nakaon si Ontoy Pakit nga pan-us ukon may hilo. Ano man ang matuod nga kabangdanan, klaro nga nagduha-duha ang iya pamilya sa pagdala sa iya sa ospital bangod anak sang meyor ang hed nurs kag lain ila iya kandidato sadtong nagligad nga eleksyon. Bantog abi nga ginapabay-an man lang sa ospital ang mga
pasyente nga indi ila tinawo. Mas maayo na kuno mapatay nga may dungog.

Natuman man ang ila handum nga mabantala sa tv kag radyo ang ila baryo. Apang daw bulkan man nga naglupok ang ila kaugut sa NGINIG nga paguwa sang Kapuso sanglit liwan nabantog sa aswang ang isla sang Panay. Nagbaha ang teks halin sa mga pamatan-on sa Maynila. Suno sa ila, ginasunlog sila sa ila ginaobrahan kag may iban gani nga waay nabaton bangod sa amo nga balita.

Apang nalubong upod kay Ontoy Pakit kag sa istorya sang iya pagkamaranhig ang waay gani napanimahuan sang Kapamilya nga sungon sang baryo sa Kapuso. Padayon nga nanginhumot ang tingadlaw sa baryo. Damo ang nahiwat nga binayle paayaw-ayaw, pamura-mura sang bulan. May mga nagpauli-kadto sa Manila, amo man sa abrod. Sa gihapon, waay naghubas ang mga tawo sa bulangan kag sugalan.

Sa mga tion nga ini, duha na ka Mongol ang naubos ni Inday Lupog kag napuno na nia ang isa ka nutbok nga iya pinabakal sa iloy. Human na sa mga pinanid ang Igso-on nga nadugangan sang Tamilok: “Sang isa ka gab-i/Masanag ang bulan/May isa ka tawo/Nga nagpanindahan/Uminom sang tuba/Nahubog, nagtalang/Diretso sa pilapil/Sa turugban nagtimpasaw.” Hala, sige man nia kanta-sulat ang “En evri aftirnun, tri oklak/Ay red ur liter/Ahay” kag ang madamo nga loa:

Didto sa may banglid
May dyes nga nagaligid
Gintiro ni Jes Lapid
Naigo gid sa kilid!

Sa pagdamul sang iya nutbok, amo man ang paglapad pa gid sang iya balikawang kag pagtambok sang iya tiyan kag mga suso. Waay ini ginsapak sang iya iloy sanglit mabilog-bilog na nga daan si Inday Lupog kag ngaa magpinsar sia sang kon ano nga demonyo nga dugay na wala pagpanungkod-guwa sa ila balay ang iya dalaga? Kon may namutikan man ini nga makatilingala, amo ini ang pag-uli-bata ni Inday. Ay abaw, kon waay ini pagrara, masaku ini sa pagkanta-sulat, pagbasa, pagpanggunting sang tela kag paghimo-tahi sang mga bayu-bayo. Subong lang nga nagahampang.

“Waay pulos,” amo ini ang sabat ni Inday sang mapamangkot sang iloy kon ngaa waay na ini pagtan-aw sang tv sa pihak-balay.

Tubtob natublag ang isa ka aga sang pagsululuka ni Inday Lupog. Mga pila lang man tani ini ka digwa apang natyempuhan nga nagapanilhig si Tiya’y Era nia sa pihak-balay malapit sa ila banggerahan amo nga nabalahuba. Waay pa ang udto, bal-an na sang bilog nga baryo. Nabanhaw ang adlaw sang pagsamaranhig ni Ontoy Pakit. Kay amo gid ini – ang pagsululuka – ang una nga sintomas. Buot silingon, ara pa, sa ila pa baryo nagalagaw-lagaw ang aswang. Kon si Oray Loleng pa liwat ang patihan, nabatian sang aswang ang pagkanta ni Inday Lupog kag mahimo nga nagustuhan sini ang iya tingog. Dayon pinatawag si Saning nga manughilot kag wala gid sila magsala, may sulod ang tiyan ni Inday Lupog! Te, mapasugot bala sila nga magasunod sia kay Ontoy Pakit?

Hiwit. Amo ini ang bag-ong tinaga nga nagpautaw-utaw sa bilog nga baryo. Kon ang maranhig iya gindalaganan sang iya mga kasimaryo, ining hiwit luyag lagson ni Inday Lupog agod dili na makaguwa sa ila mga bibig. Ginasikway-patay nia sa iya paminsaron ining tinaga nga daw sa gutom nga kinaon sang iya mga mata ang kada pahina sang Almanake, sang Hiligaynon, sang iya nutbok. Gusto nia matulon ini tanan kag masaylo sa nagatubo nga kabuhi sa iya taguangkan.

Apang nangurog sia sa napanumdum: Sampat bala ini kag nagakaangay nga ipapanubli? Hilway bala sa maranhig kag hiwit ang mga sugilanon,kanta kag binalaybay? Sa diin nia kuhaon ang mga tinaga kag imahen para sa bag-ong bun-ag agod nakalupad paguwa sa ila baryo? Pero ano ang kalibutan sa guwa ngaa waay gihapon makabalik si Boy Eks karon nga magatingulan na kag magabukas ang klase? Indi bala matuod nga manamit ang iyot kag mala-kalamay ang mga sugilanon nga ginahuptan sang suba, banglid, kag kawayanan sang ila baryo? Ngaa ginatago ini sang kamal-aman sa makasiligni nga hiwit?

Daw linti nga kumurit sa langit ang panghakruy ni Inday Lupog. Daw sa ginagus-ab ang iya dughan sa pagwawaw. Wala sing mahimo ang iya iloy kag ang nagtumpok nga kababaihan kundi ang magpanguros kag magtuob sang kamanyang. Pinamalhas si Inday Lupog, binahulay, tubtob mag-ililihi sa iya panti. Ang kalalakihan naman iya nga ginakatapuan sang kapitan kag mga tanod, bug-os na ang buot sa pagronda sa sina nga gab-i. Napaalinton na ang mando nga ipaiway ang pagsugid sa Bombo, amo man sa Kapamilya kag Kapuso. Hulaton nila nga madakup kag mapatay ang aswang, subong sadto kay Felicidad, bag-o magpa-interbyu.

Pila ka gab-i nga pinalibotan ang ila balay sang mga tanod. May nakapuwesto sa idalum sang ila siklat nga nagapaiway nga masakop sang sanag sang ila mga kingke agod makita ang aswang hinali magsulod ini halin sa bintana indi gani sa bubungan. May mga nagpatuyong-tuyong sa akasya kag kalachuchi sanglit mahimo makapakuno-kuno ang aswang nga isa ka pispis. Luwas sa kalat, binangon kag natalawisan nga bagakay, may dala ang mga ini nga manunggal. Amo ini ang ginapatihan nga balagon nga ginakahadlukan sang aswang.

Luwas sa kinulas-kulas kag paghurulog sang magagmay nga mga sanga sa madlos sang hangin, wala sing nabatian nga tiktik ukon pagkakak. Labi nga nangin dungganon ang kapitan kag mga tanod sa ila pagpulaw. May mga dalaga kag soltero, ilabi na ang mga nagakolehiyo, ang nagahinuringhuring sa pagtirinumpok pagkatapos sang simba ukon basketbol sa plasa. Aswang nga itum ang ulo, sa ila pagpati, ang rason sang pagsululuka ni Inday Lupog.

Apang masaku sila sa ila liga sa basketbol kag sa ginabuko nga binayle sa katapusan sang Flores de Mayo agod tamayon pa ang ginahimo nga ronda. “Maayo gani ina,” kon sila pa, “may kaupod si Inday kon mapatay na iloy nia.” Malipay man sila kon matuod nga indi na magbalik si Boy Eks sa pagpanukot sa ila mga ginikanan, ginabuyayaw nila ini sa mga tion nga liwat masugilanon ang nakit-an sang isa sa ila sa kasagingan sa suba.

III
May nagatulo ang luha
Nga wala naman sing kasubo
Bangod sang turagsoy nga akon linagpang
Tama gid ka ka kahang.

Nagsagunson ang panarithi tubtob mangin ulan nga nagpakipot sang mga bangag kag nagpapagsik sa bilog nga baryo sa paghanda sang taramnanan. Halin sa bintana, ginatan-aw ni Inday Lupog ang pagpang-ugduk sang iya iloy sang mga rosas sa ila ugsaran, amo man sang mga kamote kag tagabang sa kilid. Ubanon na ang iya iloy kag nagaguluwa ang kaugatan sa butkon kag batiis. Luyag man nia magbulig, mabug-at na ang iya tiyan.

Puno na ang isa ka magamay nga karton sang mga bayo nga iya natabas-tahi kag sang mga pinanghatag sang kasimaryo. May halin sa Hongkong, sa Amerika, sa Kanada, sa Maynila. Bisan ang iya koleksyon sang Hiligaynon madamul na kag tatlo na ang napuno nia nga nutbok. Lakip na diri ang mga kanta sa Flores de Mayo kag ang daigon.

Nian kag naaningal ni Inday Lupog, sang iya iloy, sang bilog nga baryo ang paghagrung sang nagapatukad nga motorsiklo. Wala madugay, nangin makatilingil nga burhot ang hagrung, patimaan nga naglubong ini sa lao. Nakita pa nia ang pag-guluwa sang mga kasimaryo kag ang pagdalalagan sang kalalakihan pakadto sa ginahalinan sang burhot. Upod ang iya iloy nga nagabitbit sang bara.

Makagalanyat ang pagpautaw-utaw sang panganod kag sang mga pispis sa kalangitan. Sa iya ginahamtangan, sa iya dalamguhanon, nangin maanyag nga aswang si Inday Lupog nga karon malipayon nga nagalupad-lupad. Natan-awan nia si Boy Eks kag ang iya Kawasaki. Hublas ini, nagapamaypay ang nagatiyundu nga kinatawo! Apang waay sing nagkamang nga pagpalang-init sa mga hita ni Inday Lupog. Sakay sang iya mga pakpak ang iya anak. Bisan pa nagapakitluoy si Boy Eks sa iya pag-panaog, wala sia sing katublag.

Sang udto nga ina, nangin panyaga sang mga tagpalamati sang Bombo Radyo ang pagbakol sang bilog nga baryo sa isa ka ulitawo nga ginapatihan may malain nga ginhawa.

Katapusan

(Nahauna nga Padya, Short Story in Hiligaynon, Carlos Palanca Memorial Awards, 2005)