Mga Luha Para Kay Tatay Jose (Malip-ot nga Sugilanon ni Alice Tan Gonzales)

MGA LUHA PARA KAY TATAY JOSE

Sinulat ni Alice Tan Gonzales

Sang gab-i nga ginsugiran ako ni Bert nga patay na si Tatay Jose, wala ako sang ginbatyag nga kasubo ukon kakibut. Ginkaptan ko lang ang kamot sang akon bana sa pagpahibalo sa iya nga nahangpan ko ang iya daku nga kasubo.

Duha ka semana ang nagligad, nagkadto ang tigulang sa balay kag nagpabilin bilog nga aga nga wala naghambal kon ano ang iya kinahanglan. Si Bert ang iya gusto masugilanon pero nagkadto si Bert sa Guimaras sa pagtambong sa isa ka sinapol. 

"Ano bala ang kinahanglan mo kay Berting, Tay? Basi indi pa sia makapuli asta buas," pamilit ko sa tigulang matapos kami makapaniaga.

Napilitan ang tigulang magtuad. "Naghambal ang doktor nga may bato ako sa kidne. Kinahanglan operahan."

Kuarta. Kuarta ang kinahanglan sang tigulang, panumdum ko, dungan ang pagpangaman. "Ti, pila ang kinahanglan mo?"

"Traynta mil," sabat ni Tatay Jose. Nakita niya seguro nga nag-uklu ako, gani nga dalidali ini nga nagdugang. "Mabayaran ko man ina sa sulod sang isa ka tuig. May talamnan ako nga ginaparentahan subong kay Doming kag pwede ko ibaligya ang duha ka bakiya kon ano gid man. Ugaling daw kanugon lang bala kay barato kaayo ang binaklanay sang sapat karon nga bulan sang Agosto."

"Traynta mil. Diin kami makuha sang amo kadaku nga kantidad, Tay? Kon may amo kami sina nga kantidad, nag-ayuayo na kuntani ang hitsura sining amon balay nga daw indi na matapos," sabat ko sa tigulang nga daw nagulpihan sa iya ginapangayo. "Sang isa lang ka bulan, naghatag man si Berting sang kuatro mil didto kay Manong Baldo nga mapa-Taiwan kuno. Ti, wala man 'to nadayon, kag wala man niya ginbalik ang amon kuatro mil."

Nagtindog anay ako kag gindala ang mga kinan-an sa kusina agud indi na ako magdugang istorya. Basi kon ano pa ang mahambal ko. Nagkuha ako sang tubig kag nag-inum. Pagbalik ko sa kalan-an, si Beboy na lang ang nabilin nga nagakaon sa lamesa.

"Sa diin na si Lolo mo?"

"Ambut, Nay, a. Ginkisan man lang niya ako kag naggwa," sabat sang bata nga sige ang hamal.

Naggwa ako sa balkon. Si Pepit nga amon timbang nagapanilhig.

"Diin si Lolo mo?" pamangkut ko.

"Ato, 'Nang, ho," sabat ni Pepit nga gintudlo ang likud sang tigulang sa dalan antes ini magliko sa bangga kag nadula.

Nagbalik ako sa kalan-an. Daw gakatol ang ulo ko. Naglakat ang tigulang nga wala makapaalam. Ano ato sia nangakig sa akon? Abi ko anay ako ang dapat mangakig.

"Nay, diin na si Lolo?" pamangkut sang akon anak.

"Ay, ambut. Naglakat man ato."

"Ngaa naglakat sia haw? Maupod pa 'tani ako sa iya sa uma pero."

"Nano nga maupod? Ang hitsura mo nga daw ati na pero. Wala ka sang obra didto kundi magpatial sa init sang hampang kag magsakaysakay sa karabaw. Mahulog ka gani, makimpay ka gid pareho kay Tingting." Si Tingting pakaisa ni Beboy nga gin-operahan sa siko kay nahulog sa karabaw.

"Indi, Nay, a. Ara man si Lolo. Tapos naghambal sia nga dalagku na ang mga dadu sa danaw. Mamunit kuno kami."

"Hmp! Mamunit. Kon mabuyo ka 'to sa danaw kag malumos, indi gid kabayad ang dadudadu nga ina. Indi ka anay maghala kadto sa uma. Diri ka sa balay hampang."

Daw mahibi si Beboy. Kon maghana sia gani nga maghibi, labi na gid nga daw si Lolo Jose niya ang iya hitsura. Kon kaisa makasiling ako nga daw sia ang pinasulabi nga apo ni Lolo niya. Siling ko bangud seguro parehas ang ila hitsura.

Ginsugiran ko si Bert sang natabu pagpauli niya. Naghipos lang ang akon bana.

'Na! Kontrabida na naman ako sa pamilya mo kay ako naman ang indi maghatag. Anhon ta lang ina'ng traynta mil ka pangita?" reklamo ko kay Bert.

"Ti, kon wala kita sang kuarta, wala e. Ano'ng mahimo ta?" sabat ni Bert.

"Pero libakon naman ako sina nila. Masiling naman ina sila nga dalukdalok gid ang asawa ni Berting."

"Pamatyagan mo lang ina."

"Pamatyagan pa abi," kumod ko.

Nagkadlaw si Bert kag gin-agbayan ako. "Ngaa dalukdalok ka haw?"

Maayo lang kay maayo si Bert magdala sang problema. Wala gid kami nakaginamo sang iya masyado kalapad nga pamilya bisan nga madamo ako sang kumod kag kon kaisa may nagabalik sa akon nga istorya nahanungod sa mga komentar sang iya pamilya sa akon.

Pito na ka tuig nga nakasal kami ni Bert. Malapit na mag-anum ka tuig si Beboy pero wala pa masundan. Ginalikawan ko nga magbusong gilayon. Indi ako gusto magparehas sa mga utod ni Bert nga madamo sang anak. Si Manong Baldo dose ang anak; si Inday Unat siyam; si Totong walo. Ang iban may taglima ukon apat. Si Inday Inos lang ang duha ka anak kay trayntay uno pa lang sia kag mapatay sa sakit nga leukemia. Kamanghuran nga anak ni Tatay Jose si Bert. Sia lang ang anak ni Tatay sa ikatlo niya nga asawa. Sa una niya nga asawa, anum; sa ikaduha, tatlo. Nauna patay ang mga asawa ni Tatay sa iya.

Si Bert ang may pinakamaayo nga plastar sa pangabuhi sa mga anak ni Tatay. Engineer si Bert sa City Engineer's Office sa Iloilo. Sa napulu ni Tatay ka anak, lima ang nakatapos. Si Totong kag si Inday Charing mga manunudlu sa San Enrique. Si Diday kag si Ester nagaobra sa NIA kag sa NFA. Ang iban wala nakatapos ukon wala makatapak sa kolehiyo kay wala gana mag-eskwela. Pareho abi kay Manong Baldo nga security guard sa bangko sa Passi. Kamagulangan sia kag ginpaeskwela ni Tatay sa CPU sang Agriculture. Sadto nga panahon, abunansya ang pangabuhi ni Tatay kay madamo sia sang mga baka. Kon si Bert pa ang pasugiron, nagaputi lang kuno ang mga baka sa bakolod nga ila pastohan. Pero wala nakatapos si Manong Baldo kay naglihulihu ini sa mga kalye sang Iloilo -- nagatan-aw sang sine, nagainum, nagapanigarilyo kag nagapamasyar sa mga babaye. Igu mahibal-an ni Tatay, second year na kuno sia pero wala sing pasado nga grado halin sang first year. Gani ginpauntat sia ni Tatay kag ginpabulig sa uma. Pero wala magdugay, nagdala sang babaye nga nagabusong na sa balay. Amo ato ang una sa dose niya ka anak.

Isa pa sa ginaisipan ko amo nga nagdugay si Bert sa College of Engineering sa CPU. Walo sia ka tuig didto kag nagauntat-untat eskwela sa pag-obra. Wala na si Tatay ibuga pag-abut sa panahon ni Bert nga mag-eskwela. Madugay na nadula ang nagapuluti nga mga baka sa pastohan. Gani nga napilitan ang pobre nga Bert nga mangita sang part-time nga trabaho. Nakaagi kuno sia security guard sa CPU, surveyor sa Bureau of Lands, kag drayber sa dyipni. Nakaagi gani kuno sia baligya sang lab-as sa Jaro. Kon wala pa kami nagpakasal sang nakakita ako sang trabaho, wala pa kuntani niya matapos ang nine units niya sa eskwelahan. Nagabusong na ako sang magkuha si Bert sang engineering board. Kag ginkaloy-an man nga nakapasar. Pirme ko ginadumdum nga wala mabuligan ni Tatay sang maayo si Bert sa pag-eskwela.

Wala na nagbalik si Tatay Jose sa balay. Wala man ako nagkadto sa uma. Wala man ako nagbisita sa ospital sang mahibal-an ko nga gin-operahan na sia. Nahibal-an ko halin kay Bert nga ginbaligya gid niya ang iya duha ka bakiya kag ginkuhaan sang abanse nga bayad si Doming sa duta nga ginarentahan sini. Kon kulang ang kuarta ni Tatay, piho nga si Bert ang manabon. Kay si sin-o man abi ang madesponer?

Martes, gindala ni Bert si Beboy sa Iloilo agud magbisita kay Tatay Jose sa ospital. Pagbalik sang bata, dayon niya report sa akon.

"Nay, naghambal si Lolo nga dalhon ko ikaw pagbalik ko sa ospital sa Biernes."

"Nagsiling sia sina?" balikid ko kay Bert.

"Huo," sabat ni Bert nga nagayuhum.

"Nay, ha? Maupod ka gid ha?" pamilit ni Beboy. Wala ako magsabat. Sige ang pamilit ni Beboy asta ginsugu ko nga mag-ilis na sang iya bayo.

"Maupod ka sa Biernes?" pasikto ni Bert.

"Naugot pa ko nga naglakat sia nga daw may sala ako sa iya."

"Indi man seguro amo sina a. Nagalain lang seguro ang buot sang tigulang kay karon pa nga kinahanglanon niya ang kuarta para sa iya kaugalingon karon pa sia wala sing dakpon. Naanad sia nga daan nga sia ang nagahulag pirme para mahatagan ang tanan sang ila kinahanglanon. Ti karon, sia na ang nagapangayo," paathag ni Bert.

Matuod man seguro ang hambal ni Bert kay si Tatay Jose naanad nga sia ang pangulo sang iya malapad nga pamilya. Ginataha sang tanan. Halos ginakahadlukan. Ginapangayuan sang tanan kon sila ginakulang. Amo ini nga ginaentrahan man ni Tatay ang ila pangabuhi. Ginaakigan kon may sala, ginahambalan. Ginadiktahan kon sa diin nga bahin sang uma nila itanum ang ila mga tanum, kon sa san-o anihon, kon sa diin nga bahin sang uma nila ipasad ang ila mga balay, ang ila tangkal. Kag kon may nagamasakit sa iya mga bata ukon apo, sia ang nagapalibog sang gasto. Kon indi niya sila mahatagan kag magdangop sila sa amon nga indi man namon mahatagan, sia mismo ang nagakadto kay Bert kag nagaayu nga desponeran anay ang kinahanglanon sang pamilya. Nadumduman ko, ang una namon nga sinuptan ni Bert nagkadto sa chain saw nga gin-ayu sang tigulang nga baklon. Gusto niya ipalagari ang mga kahoy sa baynte ektaryas niya nga homestead kay ibaligya kuno sa sentral. Hambal sang tigulang nga kon indi niya ini paghimuon, indi man sia gihapon makatilaw sang mga kahoy nga iya ginpangtanum kay husto lang pangayuon ukon kawaton sang iban nga tawo. Namalabag ako kay kontra sa buot ko nga patyon ang mga kahoy, pero ginpasugtan ni Bert ang gusto ni Tatay kay amo ini ang una ni Tatay nga pagpangayo sa iya sang pabor sumugod sang may trabaho na sia. Naglain gid ang akon buot.

Apang isa ka adlaw, pagpauli namon sa uma, nakita ko ang mga kahoy nga ginpalagari ni Tatay. Lainlain nga kadalagkuon kag kalaparon. Daw indi gatong sa sentral.

"Amo ina kon ngaa gindala ko ikaw diri. Hatag ina ni Tatay. Ipatindog kuno naton sang balay para may aton man kita kag indi na mangarkila," panugid ni Bert.

"Sa diin kita mapatindog kay wala man kita sang lote?" pamangkut ko nga may kakunyag man sa ideya.

“Ho, pili ka lang kon sa diin ka diri nayon mapatindog," sabat ni Bert nga nagkumpas sa malapad nga palibut sakop ang mga bakolod kag bukid.

"Diri?" nakamurahag ko nga sabat. Indi mabaton sang buot ko nga mag-istar sang permanente sa uma malapit sa akon mga tapik nga ginapangulohan ni Tatay Jose. "Kag magpadikta kay Tatay?" gusto ko idugang apang wala ko ginhambal.

"Sa siyudad ka nagaobra kag sa Passi ako nagamaestra. Paano ang pagpauli ta diri adlaw-adlaw nga kinse kilometros halin sa banwa kag may talabukon pa nga sapa?"

"Tagsa ka Biernes lang kita mapauli kag mabalik lang kita sa banwa tagsa ka Lunes sang aga," sabat ni Bert nga daw manami gid ang ideya nga iya ginhulam kay Tatay.

"Ti, kundi nangrenta man kita sina gihapon. Daw parehas lang ina nga wala man kita sang balay gihapon," balos ko nga nanghuyhoy ang abaga. "Kon amo man lang sina, indi na lang kita magpatindog sang balay," dugang ko pa.

Nasolbar gid man ang problema sang ulihi. Nagpasugot ang tigulang nga ipahimu namon sang balay sa Passi ang iya kahoy nga ginhatag basta nga ang lote nga patindogan amon kag indi kay ginarentahan. Nakakuha gid man kami sang lote sa hulogan nga bayad sa isa ka paryente kag diri karon nagatindog ang amon nga balay.

Husto man seguro ang paathag ni Bert kon ngaa naglakat si Tatay nga wala makapaalam sa akon, pero wala gid ako nag-upod sa ila sa ospital sadto nga Biernes. Pero sang nagpauli si Bert pagkagab-i kag nagpahibalo sa akon nga nagagrabe si Tatay, didto ako kag nakibut. Namat-ud ako nga bisitahan sia pagkaaga.

Wala si Bert makaupod sa akon kay mahapit kuno sia sa opisina kay nagahulat si Chief Engineeer. Pag-abut ko, si Diday ang nagabantay kay Tatay sa makitid nga hulot.

Nagpalapit ako sa nagapiyong nga tigulang.

"Tay?" bugno ko sa iya.

Nakita ko nga medyo nagmurahag ang mata sang tigulang. Hinali sia nga naggurahab kag gintabunan ang iya mata sang sibin nga ginauyatan. Nakibut ako. Natingala. Daw indi makahibalo kon ano ang akon himuon. Ginkaptan ko ang butkon sang tigulang.

"Tay, ngaa nagahibi ka?" naggwa sa akon baba. Wala sia magsabat. Padayon ang iya masakit nga paghilibion. Naluoy ako sa tigulang. Daw gusto ako magpungko sa iya katre kag hikapon ang iya ulo. Pero ara si Diday nagapamati. Nagapanilag. Wala ko ginabugno si Diday kay naghulam naman sang kuarta sa akon kag wala ginbayaran.

Nagpalapit si Diday sa ulohan sang tigulang kag naghambal, "Kon may gusto ka nga ihambal, ihambal mo. Kon may malain ka nga buot, ipabutyag mo," siling niya sa tigulang sa matunog nga tingog.

Naghipos ako. Nangaman. Ano ang buot silingon ni Diday? Naghambal bala si Tatay sa iya nga may malain sia nga buot sa akon? Kilala ko si Tatay. Indi sia kutsokutsero. Ngaa nagaasumer si Diday nga may sala gid ako? Bangud wala ko sia ginabugno? Bangud sia iya ang may malain nga buot sa akon? Nadumduman ko ang hambal ni Bert. Kadtuan ko kuno si Tatay kag pangayuan sang pasaylo.

"Ano ang sala ko sa iya?" pamangkut ko kay Bert.

"May sala ka man ukon wala, wala bale ina. Basta amo ina ang ginahambal mo sa tawo nga nagatagumatayon," insistir ni Bert.

Mas mabudlay ang ginapahimu ni Bert sa akon karon nga yari si Diday nagapamati.

Pag-untat sang halayaon ni Tatay, nagtindog ako kag naggwa sa kuarto. Gusto ko mag-abut na si Bert. Indi ako kahibalo kon ano ang himuon ko diri sa ospital. Daw mapauli ako sa Passi.

May isa ka oras ang tener ko sa ospital sang mag-abut ang kadamuan sa mga katapu sang barangay ni Tatay Jose. Yara ang tanan nga utod ni Bert. Halos tunga sang kwarentay singko ka apo ni Tatay ang nag-abut sa ospital. May mga pakaisahan pa sia kag kahinablosan. Nagaginutok sila sa kuarto kag nag-awas asta sa gua.

"Ginpasugat kami ni Tatay kay mapatay na kuno sia," panugid ni Inday Charing sa akon nga nagapisngo. "Gusto kuno niya makita kami."

"Ngaa segurado gid sia nga mapatay na sia?" pasikto ko.

"Nagapamus-on sia sang dugo halin kahapon. Madamo gali sang komplikasyon ang iya bato. May ara sa tinai kag sa korason. Amo ina kon tigulang na," pulong ni Inday Charing. Pero sa akon pensar indi pa tama ka tigulang ang sitentay nuebe.

Kag sang gab-i nga ina matuod, nalibutan sang iya barangay, napatay si Tatay Jose. Wala ako nagpabilin sa ospital sa pagsaksi sang iya kamatayon. Indi ako gusto makita ang iya kasakit. Sang si Papa napatay sa balatian nga kanser lima ka tuig ang nagligad, ginhungod ko nga indi matabuan sa balay. Pagkapatay ni Inday Inos sa uma tatlo ka tuig ang nagligad, wala man ako nagtambong sa iya pagtinga. Indi ako makabatas magtan-aw sa tawo nga ginasakitan.

Duha ka semana ang haya ni Tatay sa uma. Nagtugon ang namatay nga gusto niya nga ang tanan niya nga mga bata, apo, kag apo sa tuhod magtambong sa iya lubong. May duha ka apo nga sa Mindanao nagaobra, gani kinahanglan pahibal-on kag hulaton nga mag-abut. Indi ako uyon sa malaba nga haya nga magasto kag makapoy lang sa akon panan-aw. Indi ako uyon nga ang duha ka baboy kag isa ka baka ni Tatay ila ginpaihaw para sa lubong. Ginapanumdum ko nga makabulig kuntani ang bili sini sa gasto sa ospital, sa punerarya kag sa malawig nga haya indi na matam-an sa inamutay ang mga anak ni Tatay, ilabi na si Bert. Pero wala na ako nagkomentar kay nahibal-an ko nga madugang lang ang indi paghinangpanay sa tunga namon sang pamilya ni Bert.

Sa sulod sang duha ka semana nga haya, madamo sang tawo nga nagkadto  sa pagduaw sa patay. Madamo ang nagakaon sa tiempo sang paniaga kag panihapon. Ulihi ko na lang mahibal-an nga dose ka pasong nga bugas ang nautang sa panahon sang haya kag lubong. Naubos ihaw pati ang lima ka kanding kag ang tanan nga manok ni Tatay. Nagdugang lang ang tanan nga ini sa kaugot ko.

Sa adlaw sang lubong, nagpalayulayo ako sa pamilya ni Tatay bisan gusto gid ni Beboy nga magpalapit sa lungon ni Lolo niya. Indi ako gusto nga malatnan sang ila hinibi. Si Bert masako kaayo kag wala na niya matalupangdan kon diin kami nagapungko ni Beboy. Nabatian ko ang isa ka babaye nga nagkomentar, “May tinamnan gid man matuod si Agurang Jose. Ti, amo na ini ang ginaani niya subong. Amo ini ang pinakamadamo sang tawo nga lubong nga akon nakompanyaran.”

Kag matuod nakita ko nga punu sang tawo ang simbahan sang Passi. Mga tawo sa kaumahan. Kilala ayhan nila tanan si Tatay? Ano ang nahimo ni Tatay nga nagdagsa ang mga tawo sa iya lubong?

Pagkatapos sang misa nagpinakodak. Amo ini ang bahin sang lubong nga indi ko gusto entrahan. Pero ginsugat kami ni Bert sa amon pulongkuan antes ako makaeskapo kaupod si Beboy.

“Kinahanglan gid bala magparetrato kita diri?” yamo ko.

“Sige na, ‘Day. Katapusan na lang ini,” ayu ni Bert. “Tugon ini ni Tatay.”

Naman? Nagapurugiot ang akon pamatyag nga nag-upod kay Bert pakadto sa tunga. Madaku lang ang istorya kon indi pa ako magpasugot kay yadto na ang tanan nagalinya sa tupad sang lungon. Nahaham-ut ako sa pagpanumdum kon bala mayuhum ako ukon mangasubo nga nagatindog sa kilid sang lungon sa pagparetrato.

Sa patyo, madamo nga wawaw ang akon nabatian kag madamo nga lipong ang akon nakita antes igulu sa buho ang lungon. Amo man ini nga eksena ang akon nasaksihan paglubong kay Inday Inos. Amo man nga mga tawo ang nagwawaw kag nalipong. Sang ginlubong si Papa sa Victorias, bisan si Mama wala nalipong. Nakita ko nga masulog ang iya mga luha, pero wala sing gahud nga mabatian sa iya ukon sa amon nga mag-utod. Tatlo kami ka mag-utod nga babaye kag lunsay kami nakasunod sa kaisog ni Mama. Si Mama ang nagsuporta sa amon paagi sa iya kita sa dress shop kag tianggi sa merkado. Grade six pa lang ako kag nangin inbalido si Papa tuga sang stroke.

Nagginutok ang mga tawo sa balay kag ugsaran sa uma. Madamo sang pagkaon nga ginhanda, apang ginkulbaan gihapon sila ni Bert nga kulangon. Nagkaon ako kaupod kay Beboy sa isa ka higad. Nagapungko si Uray Mayang nga tagailaya sa tupad ko. Madamo sang sugilanon ang tigulang sa akon bisan wala kami nag-andanay.

“Abi mo Inday, nagkari gid ako bisan masakit ang akon tuhod magdulodulhog kay indi ako gusto nga malubong si Jose nga indi ako makatambong. Sobra singkwenta anyos man ang pag-upod namon sa sitio nga ini. Maayo gid nga tawo ang pagkakilala ko kay Tatay mo,” pulong sang tigulang nga nagaasik ang kan-on sa baba kon maghambal. Nahibal-an ko halin kay Bert nga nagsunggod si Uray Mayang kay Tatay pila ka tuig ang nagligad kay ginhanot ni Tatay sang kagingking ang iya duha ka apo nga nadakpan ni Tatay nga nagapanirador sang iya abokado samtang ginapabayaan sang mga ini ang ila karabaw nga maghalab sa talamnan ni Tatay.

“Indi ko gid malipatan ang ginhimo ni Tatay mo sang tuig sisenta’y kuatro, tuig nga nabalo ako,” padayon ni Uray Mayang. “Nagbinangigbangig kami sang mga pakaisa sang akon nga bana nahanungod sa duta nga amon ginauma. Matapos ako makapaani kag makapalinas, nabatian ko nga gusto nila hilabtan ang amon ani. Kinulbaan ako kay sirum na kag nagalinapta pa ang akon ani sa talamnan. Sang nanugid ako kay Jose, nagsiling sia nga indi ako magpalibog kay sia ang bahala. Sang gab-i nga ina, isahanon sia nga nagpabilin sa talamnan dala ang iya pusil. Ginbantayan niya ang akon humay asta mag-aga. Pagkaaga, nagpangita sia sang mga tawo nga mahakot sang akon ani sa balay. Amo ina nga bisan may binangigbangig kami kon kaisa, mamag-am man gihapon ang akon buot kay Jose.” Namahid ang tigulang sang iya luha sa mata.

Ang pusil nga ginhambal ni Uray Mayang amo ang Springfield nga ginpakaali ni Tatay. Ginbilin niya ini kay Bert antes sia mapatay. Amo ini ang pusil nga gindala ni Tatay sa bukid sang adlaw nga nagahimumugto si Inday Inos. Sobra ang kalain sang buot sang tigulang sang ginhambalan sia ni Inday Inos nga kon mahimo patyon na lang niya ang anak agud matapos ang pag-antos sini.

“Amo ina nga malapit ako sa mga kabataan niya, bisan sa iya mga umagad,” dugang ni Uray Mayang. “Ikaw lang seguro ang wala nakakilala sa akon sang maayo kay talagsa ka lang diri sa uma makasayo. Pero, bisan wala ko pa ikaw makita sang una, daw kilala ko na ikaw kay masami mag-istorya si Tatay mo nahanungod sa imo. Nadumduman ko, nagdala sia sadto sang karosa pasaka didto sa amon sa ilaya. Mabakal kuno sia sang bunga sang amon paho nga gindugos. Paho kuno ang ginapanamkunan mo sa anak mo nga ini,” nagakadlaw nga gintulok ni Uray Mayang si Beboy. “Indi ko gid kuno pag-ibaligya kon wala pa sia makapamili sang iya inughatag sa imo.”

May ginsugpon pa ang tigulang pero wala na ako nagapamati kay ginapanumdum ko ang adlaw nga gindala ni Tatay sa balay nga ginaarkilahan namon sa Passi ang isa ka tabig nga paho. Duha ka semana ang akon kaon sang halandumon nga mga paho nga ato. Nadumduman ko nga kon mabatian ni Tatay nga may gusto ako nga prutas ginadalhan gid niya ako – mga kamonsil, sirguelas, atis, tsiko, kag kon ano pa. Nadumduman ko nga gindalhan niya ako sang bairan sang nagmuno ako nga wala ako sang bairan. Kadaku sadto. Kabug-at. Gindala niya halin pa sa uma. May binangon man sia nga gindala sang makita niya nga kagamay sang kutsilyo nga ginagulot ko sa karne. Amo man ini ang binangon nga gingamit niya sa pagpanghawan sa ugsaran namon isa ka adlaw nga wala ako. Naugot ako nga gintapas niya ang bonggabilya nga nagakalap sa kudal sang balay. Masiot kuno. Ilistaran sang man-ug. Tatlo ka tuig nga ginsagud ko ato nga tanum.

“Ginapadayaw ka gid ni Tatay mo sa akon. Maayo ka kuno magsulat. Makapila ka na kuno magdaog sa paindis-indis,” dugang pa sang tigulang.

Matuod ang ginhambal sang tigulang. Makatatlo na ako magdaog sa paindis-indis sa pagsulat sang malip-ut nga sugilanon. Ang tatlo ko ka istorya sa kay Tatay tanan naghalin. Ang isa nahanungod sa daku nga man-ug sa bukid nga ginpatay ni Tatay sang soltero pa sia. Ang isa nahanungod kay Manong Baldo. Nabasahan pa gani ni Manang Olive ang sugilanon sa Hiligaynon Magazine nga ginatig-ulohan “Tig-ilinit.” Ang sugilanon nagasiling nga nalaya ang damgo sang isa ka mangunguma nga mapatapos ang iya panganay sa kolehiyo sang mag-untat ini sa pag-eskwela kag naglihulihu sa masanag nga mga kalye sang siyudad sa kagab-ihon. Naakig gid sa akon si Olivia kag wala na ako ginbugno. Kay ngaa kuno nga amo ina ang ginsulat ko nahanungod sa iya bana. Ang isa naman nahanungod sa bulawan nga usa nga ginkutkot sang mag-asawa nga mangunguma. Sang buot hunoson sang mag-asawa ang usa sa duta, hinali ini nga nagpalagyo. May daku nga kahulogan para sa akon ining istorya ni Tatay kon ngaa gingamit ko sa akon sugilanon.

Madugay na nga wala ako nagapamati kay Uray Mayang. Amo nga si Beboy na lang ang iya ginaistorya.

“Ti, kay wala na si Lolo mo, maduaw ka man diri pirme gihapon sa uma?” pamangkut sang tigulang.

“Huo e,” maabtik nga sabat sang bata nga nagamual. “Bal-an mo, magdaku ako, ako ang masagod sang mga sapat kag tanum ni Lolo.”

Nagkadlaw ang tigulang. Gilayon ako nga nagsaligbat, “Huo, pero mag-eskwela ka anay.” Ginapanumdum ko nga si Tatay Jose wala makaagi eskwela bangod sa kaimolon. Indi makahibalo magsulat kag magbasa. Sa kapisan kag paghimakas lang niya nakuha ining homestead nga iya gin-uma.

Gab-i na sang mag-abut kami sa balay sa Passi. Maluya ang lawas ko. Indi makakas sa pensar ko ang istorya ni Uray Mayang. Madugay na ang pamati ko sa huragok sang akon mag-amay kag natulogan ako.

Nagdamgo ako. Nagalakat ako sa uma nga nagaisahanon. Nakita ko si Tatay sa unhan. May ginapangita. Ginpalapitan ko sia kag ginpamangkut. “Tay, ano ang ginapangita mo?” Wala nagsulod sa hunahuna ko nga patay na sia.

“Ginapangita ko ang bulawan nga usa,” sabat niya nga wala nagbalikid sa akon. Nagpadayon sia sa paglakat nga nagatulok sa malayo.

Sa akon damgo, padayon ang akon paglakat nga nagapanumdum kon ngaa ginapangita ni Tatay ang bulawan nga usa. Sa isa pa ka bahin sang uma, nakita ko naman sia. Nagapanghulonghulong. Ginpalapitan ko sia kag ginpamangkut, “Tay, ngaa ginapangita mo ang bulawan nga usa?”

Amo kag ginpakita niya sa akon ang dala niya nga kalat. “Dakpon ko para kay Beboy,” sabat niya nga nagpadayon sa paglakat.

Sa isa pa gid ka bahin sang uma, nagalakat ako kag nagapanumdum nga mabudlayan gid si Tatay sa pagdakup sa bulawan nga usa. Wala gani ini madakpan sang mag-asawa sa iya istorya. Dayon kag nakabati ako sang harakhak sang bata. Si Beboy! Ginpangita ko ang ginhalinan sang kadlaw. Nakibut ako sa akon nakita. Si Beboy nagaguyod sang bulawan nga usa nga nahigtan sang kalat sa liog. Si Lolo niya yara sa likud nagasunod kag ginahampashampas sang kagingking ang buli sang nagapaganot nga sapat. Wala ako makahambal sa akon nakita. Indi ako makahulag.

Ginpukaw ako ni Bert. “Day, nagaugayong ka. Ano ka nagadamgo?”

“Huo,” sabat ko nga ginahapo.

“Ano ang damgo mo?”

Wala ako makasabat kay husto na lang ako maghilibion. Masakit, katulad sang hilibion ni Tatay sa ospital. “Wala gani ako makapangayo sa iya sang patawad,” nagautul-utol ko nga hambal samtang nagagurahab.

Wala maghambal ang akon nga bana. Hugot nga ginhakos niya ako.

(Ikaduha nga padya, Short Story in Hiligaynon, Carlos Palanca Memorial Awards, 1997)