ANG KANDING NGA SI ZEBRA ni Dulce Maria V. Deriada

[Gikan sa editor: Sini nga bulan sang Hunyo, pagahatagan sang lugar sang Tambubo Hiligaynon ang mga ulihing-tubo nga manunulat sang Bisayas Nakatungdan.]

ANG KANDING NGA SI ZEBRA

Ni Dulce Maria V. Deriada

           

Sa isa ka uma sa bulubakulodnon nga banwa sang Santiago, may isa ka puti nga kanding nga si Potpot. Sang sya diutay pa, nagadaridi ini kon maglakat. Sang sya nagadako, nag-amat- amat pakita ang itom nga linyalinya sa iya maputi nga balahibo. Si Andres, ang walo ka tuig nga bata ni Mister kag Misis Canto nga tag-iya sang uma, nalingaw gid sa samay nga itom sang kanding. Bangod sini, indi na Potpot kundi Zebra ang iya tawag sa nagadaridi nga kanding nga may linya- linya nga itom. Amo naman ini ang tawag sang mga sapat sa uma kay Potpot.

Makahalam-ot katama sa mga sapat sang mga Canto ang nagadaridi nga kanding. Apang labi nga makahalam-otan pa gid sang ila makita ang kanding nga indi lang daw matumba kon maglakat. May ara pa sang samay nga itom sa iya puti nga balahibo.  Tuman gid ang sunlog sang mga kanding kay Zebra.

“Sa diin naghalin ang pagkalaw-ay nga sapat nga ina?” pusnga ni Maoy, ang pinakatigulang kag pinakaalabuton sa mga kanding. “Ano ayhan ang ginkaon sang iya nanay sang ara sya sa iya tyan? Lukos kag puti nga kalamay?”

 “Ay, sa pagkalaw-ay gid!” sugpon sang palahikay nga si Purang nga maluyagon magpa-tahom sa iya kaugalingon.

 “Mee! Mee!” singgit sang tanan nga kanding.

“Law-ay si Zebra! Oink! Oink!” ugok ni Budak nga baboy.

“Oink! Oink” ugok sang tanan nga baboy.

“Law-ay si Zebra! Maaa! Maaa!” hugyaw ni Momo nga baka.

“Maaa! Maaa!” hugyaw sang tanan nga baka.

Si Clang lang nga munga ang wala nag-upod sa pagsunlog sa makaluluoy nga kanding. Nanamian ang munga kay Zebra kay tuman gid ini ka matinahuron sa iya. Kon si Clang nagapangita sang lago, si Zebra ang nagaupod sa iya mga piso.

Si Zebra palangga kaayo sang iya iloy kag amay.

“Malaw-ay bala ako?” pamangkot  ni Zebra sa iya mga ginikanan.

“Syempre indi, anak,” ang masunson nila nga sabat.

“Ang imo samay nagapahibalo nga ikaw pinasahi,” siling sang iloy kag amay.

Palangga man si Zebra ni Andres. Sya ang nagapakaon sa kanding kon aga. Pagkatapos niya ini ilakatlakat sa talamnan, dal-on nya ini dayon sa bubon kag paliguan. Indi si Zebra katulad sa iban nga kanding nga nahadlok sa tubi. Maluyagon ini maligo kag nanamian gid sya kon gina-bubble bath ini ni Andres gamit ang lemon shampoo sang iya iloy.  Manami gid ang piyongpiyong sang kanding samtang ginabasyahan ini ni Andres. Indi makaantos ang iban nga mga kanding magtan-aw sa iya. “Mee! Mee!” ila singgit.

Nag-abot ang tig-ilinit kag malapit naman ang pyesta sa Santiago. Matagtuig, ang gina-kalangkagan sang tanan amo ang paindis-indis sang mga sapat gikan sa nagkalainlain nga mga uma sang banwa. Sang nagligad nga tuig, ang paindis-indis amo ang padasigdasig kaon sang hilamon. Ang nagdaog amo si Kurdapya, ang baka sa uma sang mga Enrique. Wala pa gid sing nadaogan ang uma sang mga Canto sa mga paindis-indis nga ini.

Subong nga tuig, ang paindis-indis amo sa pinakamadasig magdalagan nga kanding. May kakunyag nga namati si Andres sa iya amay sang ini nagsiling nga luyag sang mga nagadumala sang paindis-indis nga dapat may masakay sa kanding tubtob sa kataposan agod ilawag ini nga nagdaog. Labaw nga nakunyag pa gid si Andres sang ginsilingan sya sang iya amay nga sila ni Zebra ang magapasakop sa palumba.

“Pat-od ka, ‘Tay, nga gusto mo kami ni Zebra magpasakop?” pamangkot ni Andres.

“Huo, anak. Nagapati ako kay Zebra. Bisan nagadaridi man sya gihapon kon maglakat kon kaisa, bataon sya kag nagdako nga makusog.”

Sang naglibot na sa mga sapat ang balita nga si Zebra amo ang magapasakop para sa uma sang mga Canto, nagwakal naman sila.

“Ay, sus, indi gani kalakat maayo ang malaw-ay nga kanding nga ina, madalagan pa abi,” hikay nila. “Indi gid kita sini magdaog.”

Ang malipayon lang gid amo si Clang kag ang iloy kag amay ni Zebra. Bisan si Zebra ginkulbaan.

“Ano abi kon indi ako magdaog?” pamangkot niya sa iya mga ginikanan.

“Indi importante kon magdaog ka ukon indi,” sabat nila sa bata. “Ang importante, nag-tinguha ka.”

Aga pa nagbadlak ang adlaw sa pyesta sang Santiago. Aga man nagbugtaw si Andres kag si Zebra. Ginpakaon ni Andres ang kanding kag ginpaliguan. Pagkatapos, naglakat na sila sa duog sang paindis-indis. Pag-abot nila, didto na ang mga kanding kag ang mga bata nga masakay sa ila. Tanan nga tag-iya sang mga uma sa banwa didto man. Didto man ang mga sapat sang mga Canto kag madamo pa gid nga mga sapat nga nagapalibot sa dalaganan sang mga kanding. 

Nagsugod na ang palumba. Naglupok ang rebentador, pabutyag nga madalagan na ang mga kanding. Nagginahod ang mga sapat.

Malapit pa lang nga dalagan halin sa starting line, natipalo si Zebra. Daw mamaoy ang mga sapat sang mga Canto sa ila nakita.

“Sige lang, Zebra,” siling ni Andres sa kanding samtang ginhugot pa gid ang kapot sini sa iya sungay.

Kapila pa gid ka beses nga daw matumba si Zebra samtang nagadalagan ini. Daw madulaan na sya sing gana nga tapuson ang palumba.

“Indi ka magkahadlok, Zebra,” hutik ni Andres sa iya. “Ari lang ako sa likod mo.” Ginbuy-an sang bata ang sungay sang kanding kag ginhakos sini ang iya liog. Sang nabatian ni Zebra ang hutik sang bata, may nabatyagan sya nga lain nga kakusog sa panglawason sini. Kag wala untat ini nga nagdalagan kag nagdalagan. Sa hinali lang, malapit na niya malambot si Dagul, ang naga-panguna nga kanding sa palumba.

Daw indi magpati ang mga sapat sang mga Canto sa ila nakita. Ang mga tawo nagsiling nga indi lang ang kanding katulad sang itsura sang zebra apang ang kadasig sini nakuha man niya.

“Maayo, Zebra!” singgit ni Andres sa kanding. “Da best ka gid!” Ginhugot niya pa gid ang kupo sa liog sang kanding kag ginlubong ang iya ilong sa likod sang ulo sini.

 Sa pamatyag ni Zebra, tuman gid ang iya kakusog kag kadasig magdalagan. Sya ang pinakakusog kag pinakadasig nga kanding sa bilog nga Santiago kag sa bilog nga kalibotan. Natingala ang iban nga mga kanding kag ang mga nagasakay sa ila kon ano ang natabo kay Zebra.

            Sa hinali, nagsinggit ang isa sa mga nagasakay sa kanding: “Kahibalo ako kon ngaa madasig na magdalagan si Zebra. Sang ginakaptan pa lang ni Andres ang iya sungay, mahinay ini magdalagan. Nakita ko sya nga ginhakos ni Andres kag ginlubong ang iya ilong sa likod sang ulo ni Zebra. Pagkatapos sini, madasig na sya magdalagan.”

            Sang nabatian ini sang mga bata nga nagasakay sa kanding, ginkup-an nila tanan ang liog sang ila ginasakyan kag ginlubong ang ila ilong sa ulohan sini. Apang wala nagdalagan sing madasig ang mga kanding kay hinali nga ginbuy-an sila sang mga nagasakay sa ila likod. Indi sila makaantos sa baho sang ila kanding.

            “Grabe!” singgit sang isa ka bata. “Daw pan-os nga keso!”

“Kabaho gid!” singgit pa gid sang isa. “Daw pan-os nga gatas!”

Samtang nagakinagamo ang mga bata kag ang ila mga kanding, naunahan ni Zebra si Dagul. Ang bata nga nagasakay sini luyag na manaog kay naglain ang iya pamatyag pagkatapos niya ginhakos sing tuman si Dagul.

Sang gab-i nga ina, malipayon ang mga sapat sa uma sang mga Canto sa pag-saulog sang kadalag-an ni Zebra. Labi gid nga malipayon si Clang kag ang iloy kag amay ni Zebra.  Indi man gihapon makapati ang mga sapat nga nagdaog ang kanding sa palumba. Apang sa baylo sang paghikay, pulos pagdayaw ang nabatian ni Zebra halin sa mga sapat.

“Pasensya na, Zebra,” siling ni Maoy kag ni Purang.

“Mee! Mee! Mee!” sugpon sang mga kanding.

“Pinasahi ka man gid, Zebra,” siling ni Budak.

“Oink! Oink! Oink!” sugpon sang mga baboy.

“Da best ka gid, Zebra nga kanding,”siling ni Momo.

“Maaa! Maaa! Maaa!” sugpon sang mga baka.

Kag napuno sang tingog sang mga sapat ang mainit nga kagab-ihon sa isa ka uma sa bulubakulodnon nga banwa sang Santiago. Apang subong, mga tingog ini sang kalipay kag bugal para sa nagadaridi kag may samay nga kanding nga ang ngalan Zebra.

 *Una nga nabalhag ang ini nga sugilanon sa Magsugilanonay Kita, tinipon nga mga malip-ot nga sugilanon para sa mga bata, nga ginbalhag sang Hubon Manunulat.

PINIHAKAN ni Norman T. Darap (Katapusan sang Duha ka Bahin)

[Gikan sa editor: Sini nga bulan sang Hunyo, pagahatagan sang lugar sang Tambubo Hiligaynon ang mga ulihing-tubo nga manunulat sang Bisayas Nakatungdan.]

Pinihakan

ni Norman T. Darap

Nagsaylo sa iya tubangan ang lalake. “Baw! Ngaa gapiyong ka, Vince?”

            Amat-amat niya ginmuklat ang iya mga mata. Ang maabong nga nawong nga may dako nga ngirit kag matahom nga mga mata ang nag-atubang sa iya.

            “Vince! Musta na?”

            Wala sa gihapon sya nakasabat. May kakunyag niya nga ginhimutaran ang nagangirit nga nawong sang lalake.

            “Hoy! Vince, kilala mo pa ko?” Upod sa paghampak sang lalake sa nawala nga abaga ni Vincent.

            “Louie!” Daw harason nga hutik ni Vincent.

            Dayon sya nga ginhakos sang lalake sang makadali, ang makadali nga madugay na niya nga ginahamdum. Kon pwede niya lang pangayuon sa langit nga indi na matapos ang paghakos sa iya ni Louie.

            “Ti, indi ka gid maghambal-hambal?” Liwat nga nagngirit si Louie kag malipayon sya nga gintulok.

            “Maayo man a. Mayo, mayo na subong.”

            “Sobra man anum ka tuig wala ta kakit-anay. Wow! Propesyonal kana, Vince.”

            “Ti, ‘kaw haw? Konsehal ka na,” nahuya nga paghambal ni Vincent.

            Nagkadlaw si Louie. “Ta, pamiyesta anay sa balay!” Dayon butong sa butkon ni Vincent.

            Naglisensya si Louie kay Nang Aida nga hulamon niya danay si Vincent agud makapamiyesta sa ila balay.

            Samtang nagalakat sila nga duha, indi makuha ang yuhom sa nawong ni Vincent. Wala man patay ang pagtumbotumbo sang kalipay sa iya tagipusuon. Dugaydugay niya man nga ginahimutaran ang sampihak nga nawong sang konsehal samtang nagasugilanon sila.

            Nag-agi sila sa plasa kon diin masako ang mga tawo sa pagpamuni sang entablado para sa pagahiwaton nga King and Queen sang kapistahan karon sa kahapunanon. Sang malapit na sa balay sang konsehal, may isa ka nagabusong nga babaye ang naggua sa birha sang balay kag nagsug-alaw sa ila. Nagtupad ini kay Louie dungan sa pagkapot sa kamot sang konsehal.

            “Gha, tapos na ang boxing?” Nagangisi niya nga pamangkot.

            “Huod, Gha!” Ay si Vincent gali. Klasmeyt ko sang hayskul.” Dayon nga kinamusta sang babaye si Vincent.

            “Dali, sulod anay kag mamahaw.”

            Nagyuhom dungan sa pagtangotango si Vincent. Nag-una sulod sa balay si Louie upod ang iya nobya. Ang pagtumbotumbo sang tagipusuon ni Vincent sa kalipay, nabuslan sang pagkubakuba sang kahisa kag kasubo samtang ginatulok ang pag-uyatay kag pagduktanay ni Louie kag sang iya nobya.

            Nag-imaway sila ni Louie sa pagpamahaw samtang nangin masako sa pag-asikaso sang iban nga mga bisita ang iya nobya.

            “Lapit ka na lang mangin tatay.”

            “Duha pa ka bulan ang hulaton ko,” masinadyahon niya nga pagsabat. “Ti ‘kaw, may nobya kana? Sa Manila ka daan nag-eskwela, sigurado damo ka to may nakilala?”

            Seryoso kag masinulub-on nga tulok ang ginsabat niya kay Louie. Dayon man nga nagliso ang konsehal kag nagpatigayon sa pagkaon.

            Pagkatapos sang pamahaw, naglisensya si Louie sa iya nobya nga makadto anay sila sa plasa agud magtambong sa koronasyon sang King and Queen sang kapistahan.

            Wala nakatingogtingog sila ni Vincent kag Louie samtang nagalakat padulong sa plasa. Nahamut-an nila nga may gusto sila hambalon sa isa kag isa.

            Pag-abot nila sa plasa, puno na sang tawo ang mga pulungkuan, gani sa kilid sang basketball court na lang sila nagpungko. Mahipos lang sila nga nagtan-aw sa koronasyon. Nagpukaw man sa katuluyo sang mga tumalan-aw ang dayaw nga ginbuhat sang isra ka bata nga lalake sa King and Queen. Masako ang pagkirinadlaw sang tanan sa mga tinaga sang manugdayaw sa kaambong kag katahum sang King and Queen. Sang manugtapos na ang koronasyon, hinali lang nanghagad si Louie nga maglagaw sa peryahan. Nagpamalibad si Vincent kay basi tawagan si Louie agud mag-takod sang sash sa programa. Apang nagpamilit si Louie dungan sa pagbutong sa iya pakadto sa peryahan. Naham-ut lang sya kay daw wala sing pagbag-o si Louie, may pagkadungol sa gihapon. Sa peryahan, naghampang sila sang haboyhaboy sang baynte-singko sentimos. Masami ang pagkadlaw sa iya ni Louie kay kaseryoso sa iya sa paghaboy sang sinsilyo. Indi gid makasulod sa tunga sang kwadrado nga linya ang ginahaboy niya nga sinsilyo.

            “Baw! Kadlawan mo na lang ko? Buligi ko di!”

            “Naham-ut lang ko simo. Wala ka gid pagbag-o, Vince,” dungan sa pagtulok sa mga mata sang soltero nga puno sang kakunyag. Dugaydugay, nadula ang yuhom sa mga mata ni Louie kag nangin seryoso ang iya nangin tulok kay Vincent. Tulok nga daw bata payaon nga may gusto pangayuon, may gusto hambalon. Ginliso ni Vincent ang panulok kag liwat nga naghaboy sang sinsilyo nga daw wala sa iya bungog. Ang iya hunahuna napuno sang handum nga may ginapangayo sa langit. Liwat nga nagdalalagan ang pitik sang iya dughan kag indi niya maintindihan kon kulba bala ukon kahuya ang kabangdanan. Hinali sya nga ginbutong ni Louie sa nawala nga kamot dungan sa pagdalagan. Sa pagkakibot, wala sya makapalag. Nagpadala man sya sa mahugot nga pagbutong ni Louie.

            “Sa din kita makadto?” Nagakataka niya nga pamangkot.

            Nag-untat si Louie sa pagdalagan apang wala niya ginbuy-an ang kamot sang soltero. Mas ginhugot niya pa gid ang paghakos sang iya mga tudlo sa kamot ni Vincent.

            “Matuklad kita sa Bato-tarawis,” kalmado niya nga sabat.

            “Ang sa may buklod?”

            “Ma’yo kay nadumduman mo pa,” dungan sa pagyuhom.

            Naglakat na lang sila kag wala na nagdalagan.

            “Lou, basi may makakita sa’ton.”

            Nagyuhom si Louie. “Di ka mahadlok, ato tanan sa baryo mga tawo.”

            Nagkalma ang pagdalalagan sang pitik sang iya dughan dungan sa nadumduman nga tion nga ginauyatan man ni Louie ang iya kamot kag ginaalalayan sa pagtuklad sa buklod kon diin ang Bato-tarawis. Nabatygan niya nga naggaras ang sadto mahumok nga palad sang kagawad. Ayhan sa masobra anum ka tuig madamo sya sing mga inagyan nga pagpangabudlay.

            Pagligad sang pila ka minutos, nakalab-ot sila sa buklod nga ginatungtungan sang isa ka dako nga bato nga matarawis ang kurti sang likod. Sa ibabaw sang bato, nagpungko sila ni Vincent. Nagawa sila sa makaharawa nga banglid kon diin may nagahagunos nga suba sa idalom.

            Nagpiyong si Vincent sang makabatyag sang kahawa. “Di ka mahadlok, di ta ka pagpabay-an mahulog,” dungan sa pagkupo sang butkon sang kagawad sa likod kag abaga ni Vincent.

            “Louie,” dungan sa pagtulok sa nawong sang kagawad.

            Nagliso si Louie sa bukid sa ila tubangan. “Nadumduman mo pa ang istorya ko simo parti sa sining bukid?”

            “Ang Pinihakan-daraga?”

            “Houd.”

            “Nga may isa ka dalaga kauna nga nagaistar dira sa bukid, nga may duha ka soltero nga nagapangaluyag sa iya.”

            Nagyuhom si Louie.

            “Nga tanan ginpaubra niya sa duha ka soltero para matistingan kon sin-o ang pinakamaayo sabton sa ila duha.” Dayon nga ginsandig ni Vincent ang iya ulo sa abaga ni Louie.

            “Kag ginpangako niya nga pamanahon ang lalake nga pinakamadasig makatuman sang tanan niya nga ipaobra. Apang masami gid nagadungan ang duha ka soltero sa pagtuman sa tanan ubra. Asta indi makadesisyon ang dalaga kon sin-o ang iya pilion. Nag-inaway ang duha ka soltero kag sa ulihi, nagdesisyon sila nga pihakon ang dalaga, para mauntat sila sa pagginamo.”

            “Tapos, kanyakanya nila nga ginlubong ang sampihakan nga lawas sang dalaga dira sa bukid.”

            “Kag ang kurit sa nawong sang bukid, nagtuhaw tapos sang pila ka tuig nga ginpihak ang dalaga, kon diin nag-ilig ang iya dugo. Magapabilin ang bakiras sa nawong sa sining bukid tungod sa pagtunga sa lawas sang dalaga.”

            Nagtubang si Louie sa iya. “Wow! Nadumduman mo pa mga deltaye sang gin-istorya ko simo.”

            Seryoso nga gin-atubang sya sang soltero. “Paano ko malimtan ang adlaw nga gin-istoryahan mo ko parte sa Pinihakan-daraga. Sa diri man nga bato mo ako una nahalukan.”

            Gulpi man nga nagseryoso ang nawong ni Louie. Ginkuha niya ang iya butkon nga nagahakos sa soltero, dayon niya nga ginkuhap ang sampihakan nga guya ni Vincent. Tubtub nga ginpalapit niya ang iya bibig sa bibig sang soltero dungan sa pagpiyong. Apang madasig nga nag-ilag si Vincent.

            “Lou, basi nalipat ka nga may asawa kana, mangin tatay kana,” daw nagadugsan niya nga pagtugyan.

            “Wala ako nalipat, Vince. Pay bal-an mo man siguro kon ano ka para sa’kon.”

            Nagbuya sang madalom nga pagginhawa si Vincent nga ginsundan sang pagtulon sang laway. Laway nga nagtuman ka pait. “Kauna pa to.”

            Hinali sya nga ginbutong kag ginhakos sang kagawad. “Asta subong, Vince, ikaw sa gihapon.”

            Ginbuya ni Vincent ang kaugalingon sa hakos ni Louie. “Lou, indi kana agi akon silahis. Lalake kana, nagabusong na to nobya mo!”

            “Bisan nabusong ko sya, halin pa kauna, indi na ko sigurado sa iya.” Nagbuga sang madalom nga pagginhawa ang konsehal. “Ma’yo sya nga babaye, mabuot, mapisan kag maasikaso. Daw wala na sing pangayuon ang isa ka lake sa kaayo niya. Pay indi ko mainto ang kaugalingon ko. Bisan sang makipaghilawas ako sa iya, ikaw sa gihapon akon madumduman. Sa gihapon, ng aton nga pakipaghilawas kauna ang nagapabatyag sa’kon sang utog!” Ginpukot niya ang kamot sang soltero sa iya palad. “Kon pwede ko lang lagyuhan ‘ning baryo, mga responsibilidad ko, ang mangin bata ko, ang pamilya ko. Kon masarangan ko lang tani agwantahon nga maguba ang ngalan nga madugay gin-amligan ni tatay.”

            “Di ka magkabalaka, di ta ka pagtagaan sang libug. Manugtapos na ang kontrata ko sa sentro. Pila na lang ka bulan ang hulaton ko kag malakat na ko sa Saudi.

            Makadali nga nagpatunga ang kalinong sa ila duha. Nagklaro sa ila pamatian ang pag-usbong sang huni sang mga sirumsirum kag pagsagawak sang suba sa ubos sang banglid.

            Liwat nga gintangla ni Louie ang Pinihakan-daraga nga nagabaag sa nagapalumos nga silak sang adlaw. “Kon pwede ko lang pihakon lawas ko para maupod ka,” nag-umpisa nga magtululo ang mga luha sang kagawad. “Kon pwede ta lang kamo pilion nga duha. Kon pwede lang, para di na ta mag-antos.”

            Ginhapulas ni Vincent ang likod sang kagawad. “Tama na. Indi pagpabudlayi kaugalingon mo. Pagkatapos ni, indi mo na ko liwat makita. Indi ka na mabudlayan pa.” Naglumawlumaw ang mga mata sang soltero.

            Hinali sya nga ginhakos sang kagawad. Mahugot nga hakos nga daw mahulog sya sa banglid kon magbuyi.

            “Vince, pasugti ako. Bisan subong lang. Tuguti ako. Bisan subong lang, palanggaa ako bisan makadali lang.”

            Nagsantuanay ang ila panulok. Sa mga mata sang kagawad nga puno sang mga luha, natilawan sang soltero ang pinakamatam-is nga halok. Halok nga pila na ka tuig nila ginahandum nga maliwat. Nagpadayon ang pagbuslanay sang ila pagginhawa samtang saksi ang nagadabadaba nga paglumos sang adlaw nga nagapadugo sa duag sang langit.

            Tagpanyapun na sang nakabalik sila sa baryo. Nag-umpisa na ang paglinagabong sang sound system para sa binayle. Gindul-ong sya ni Louie sa balay ni Nang Aida agud makapahuway kag makakaon.

            Pasado alas-otso sang gab-i, ginsugat ni Louie si Vincent. Naglisesnya ang konsehal nga madisko lang sila sa plasa. Nagpasugot man ang tigulang, pay ginpahanumdom niya kay Vincent nga aga pa sila mabalik sa banwa, sakay sang first trip nga dyip.

            Halin sa aragyan asta sa plasa, damo ang nagatululok sa ila nga duha. Maambong abi sila nga mga lalake. Labi na gid si Vincent nga nagabaang sa kaputi ang panit kun maigo sang kasanag sang suga.

Kada magtukar ang disco music, nagabirabira saut si Vincent kag Louie. Apang kon love songs na gani, nagapungko na lang sila sa kilid kag natayhom nga ginahimutaran ang iban nga mga soltero nga wala patay ang libot sa plasa para manghagad sang mga dalaga nga pwede nila ibayle.

            Tinak-an si Louie sang pila na ka love songs ang nagatukar kag wala patay ang pagbinayle sang mga soltero kag dalaga sa tunga sang plasa. Hinali niya nga gindawo ang isa niya ka palad sa soltero. “Vince, pwede ta ka mabayle?”

            Dungan sa paglinagabong sang love songs ang pagharakhak ni Vincent. Harakhak nga sila duha lang nakaintyindi. “Sarang mo ko ibayle sa tunga? Sa tubang sang mga tawo?”

            “Indi diri. Didto kita, kon diin duha lang kita mabayle.” Dayon nga nagtindog si Louie kag ginhagad si Vincent nga maguwa sa plasa.

            Sa isa ka kamalig nga ginpatukod ni Louie malapit sa ila balay sila nagkadto. Ginsindihan sang kagawad ang isa ka kingki kag gintungtung sa isa ka gamay nga lamesa sa kilid. “Lou, ngaa diri kita? Basi makita kita sang sawa mo.”

            “Kina pa to sya tulog.”

            “Pay, basi...” Pay hinali nga gin-uyatan ni Louie ang iya mga kamot. Ginbayaw kag ginpakapot sa likod sang liog sang kagawad. Dayon nga gin-uyatan ni Louie ang iya hawak. Matunog nila nga mabatian ang nagatukar nga love song sa plasa. Ginbayle sya ni Louie nga daw isa ka dalaga sa tunga sang kamalig samtang nagalalapta ang kiraw nga kasanag sang kingki. Ang mga kamot ni Louie nagsaka sa paghapulas sa likod ni Vincent asta magrarambud ang mga butkon sang konsehal nga nagpalapit sang hakos sa soltero. Hakos nga nangin pamaagi liwat ni Louie para sa matam-is nga halok sa soltero. Asta wara na nila nabuy-an ang bibig sang isa kag isa. Naghugot ang mga hakos. Nangin maisog ang ila mga kamot sa paghukap kag paghilot sa lawas sang kahagugma. Ang mahipuson nga bibig ni Vincent, naghalok sa liog ni Louie, asta sa dughan, paidalom sa pusod, dangat sa tunga sang mga hita sang kagawad. Kag nangin amo man kauhaw ang bibig ni Louie sa lawas sang soltero. Wala na sing may nakapugong sa ila duha, bisan ang kalayo sang kingki, nag-amat-amat kiraw asta napatay sa katahap sa nagadabadaba nga paghilawas nila duha. Ginhakos ni Louie si Vincent sa likod. Hakos nga tama kahugot, kahugot nga naglubong sa pagkalalaki ni Louie sa kalag ni Vincent. Paglubong nga nagpihak sa sensitibo nga panit sang soltero, pagpihak nga nagpabatyag sang kasakit kag kahimayaan sa iya agud malab-ot nila duha ang putukputukan sang ila paghigugmaanay.

            Pasado alas-singko sang kaagahon, nagabuslanay sa pagpamalu ang mga sulog samtang amat-amat na nga ginakaon sang kasanag ang kadulom sang kaagahon. Apang asnahon pa ang igpat sang mga bituon nga nagahimugto sa pagkislap tungod sa nagapadulong nga silak sang adlaw. Naggawa si Vincent sa bintana sang dyip dungan sa pagbalikid sa baryo Igtuble. Malinong ang bilog nga baryo kag mahamuok ang katulugon sang mga tawo nga kapoy sa paglubas sang kapistahan, ilaba na gid ang mga soltero kag dalaga nga nagbinayle. Sa sige nga pagburhot sang dyip, nalabyan nila ang sangka bakulod kon diin athag nga makita ang Pinihakan-daraga. Ginhimutaran sing maayo ni Vincent ang bukid nga ginahakos pa sang kadulom sang kaagahon. Indi niya pa makita ang kurit nga nagapihak sa nawong sang bukid. Nag-umpisa nga magtululu iya mga luha asta nagnguynguy sya. Tulog ang kalabanan sa mga pasahero sa  sulod sang dyip. Pati si Nang Aida nga ara sa iya tupad, ang wala nakabatyag sa iya paghilibion. Gin-isa niya ang iya mga palad kaangay sa pagpangamuyo. Gintakpan niya ang iya bibig samtang sige sa pagnguynguy. Wala untat ang pag-umpog-umpog sang dyip samtang ginatais ang yab-ukon kag lubakon nga kalsada, apang indi na niya mabatyagan ang pag-umpok-umpok sang dyip. Ang pag-kubakuba sang iya dughan nga daw ginapilpilan sang mga bato sa kasakit ang nagapangibabaw kag matunog niya nga mabatian. Ginhakos ni Vincent ang iya kaugalingon samtang daw amat-amat nga nagakapihak ang iya tagipusuon.

* Kabahin ang ini nga sugilanon sang Pagpauli sa Tamarora, una nga libro ni Norman T. Darap, nga ginbalhag sang Kasingkasing Press.

PINIHAKAN ni Norman T. Darap (Una sang Duha nga Bahin)

Pinihakan

ni Norman T. Darap

           

            KAANGAY SANG PAG-UMPOG-UMPOG sang dyip nga ginasakyan ni Vincent ang pagkubakuba sang iya dughan. Nagsamo ang kahangawa sang kalipay kag kakulba nga iya nabatygan samtang tayuyon ang pagtuklad sang dyip sa baryo Igtuble- ang pinakamalayo nga baryo sa ilaya sang banwa nga malab-utan sang kalsada. Hulungdon ining baryo tungod sa malaw-ay nga alagyan. Yab-ukon kon tig-ilinit, lutakon kon tig-ululan. Anum na ka tuig ang nagligad sang una niya nakadtuan ang ining baryo. 4^th year hayskul sya sadto sang ginhagad sang suod nga abyan kag klasmeyt nga magpamiyesta.

            Hinali sya nga nakibot sang magsandig sa iya abaga si Nang Aida, ang tigulang nga midwife nga upod niya man nga gaubra sa Rural Health Unit sa banwa. Maug-isa na sya ka tuig nga RNHEALS ukon Registered Nurses for Health Enhancement and Local Services sang Department of Health Project. Tinamad ang ila regular nars nga magtuklad sa malayo nga baryo, gani sya ang ginsinggganan nga magsunod sa tumandok nga midwife para mangin first aider sa pagahiwaton nga Boxing Event sang kapisthan.

            Ginpagpag niya ang iya ginasuksuk nga puti nga uniporme sang makit-an niya nga madamol na ang yab-ok nga nagadukot diri. Manug-isa na ka oras ang ila byahe kag sa iya pagbanta, malapit na sila sa baryo. Gintan-aw niya ang iban nga mga pasahero sa sulod sang dyip, laban sa ila nagapiyungpiyung sa kakapoy. Buta ang dyip sang mga pangayaw nga mamiyesta sa baryo. Pati ang atup sang salakyan, buta sang mga estudyate sa hayskul nga mamaskwa sa ila mga klasmeyt nga tagabaryo Igtuble.

            Nagtika si Vencent sa bintana sang dyip sang mabatian ang paglinagabong sang sound system, patimaan nga malapit na sila sa baryo. Apang indi sa baryo nagsentro ang iya panulok, kundi sa isa ka bukid nga makahalawa kag nagaatubang sa entrada sang baryo. Sa iya pagkadumdum, mamurong pa ang mga kahoy kag duag berde ang panit sang bukid kauna. Apang subong, daw pinanitan ang kilid nga bahin sang bukid nga nagkalatiphag. May mga bahin pa nga daw gin-iligan sang kalayo nga nag-ilitum ang mga hilamon kag kahoy.

            “Ari na ta!” Muno sang midwife dungan sa pagtapik sa abaga ni Vincent. Nagbalos man sya sang yuhom dungan sa pagtangotango.

            Manug-ika siyam sang aga sang makasulod sa baryo ang dyip nga ila ginasakyan. Masako ang mga pumuluyo sa pagpakadto-pakare. Masako pa ang iban sa pagluto sang mga putahe nga inughanda sa mga inug-abot nga bisita. Nasumalang nila ang mga nagaprosisyon sa alagyan halin sa simbahan. Magalibot ang mga ini sa baryo sang makadali kag magabalik sa simbahan agud umpisahan ang misa sang kapistahan. Kalabanan mga tigulang nga babayi upod ang mga kabataan ang nagasunod sa prosisyon. Sa unhan nila, may dako nga rebolto ni San Miquel Arkanghel nga ginatuwangan sang apat ka mga lalake.

            Dugaydugay, nakalab-ot na sila sa balay sang upod niya nga midwife. Sa tupad lang sang alagyan pakadto sa plasa ang balay ni Nang Aida. Sa ila pagsulod sa balay, ang bana ni Nang Aida ang ila naabtan nga masako sa pagpanghimos sang pagkaon sa lamesa.

            Ginmanduan sya sang tigulang nga midwife nga ibutang anay ang iya bag sa isa ka hulot kag ululupod na lang sila nga tatlo sa pagpamahaw.

            Sa kakapoy, madamo sang ibus kag puto ang nakaon ni Vincent. Nanamitan man sya sa pagbukod sang mainit nga kan-on samtang ginasud-an ang sinugba nga baboy nga ginasawsaw sa tuyo nga may suha.

            “Ay, ‘Nang, sa diin gali inyo mga bata?” Pangguba niya sa kalinong nga nagapatunga sa ila nga tatlo.  

            Nagtulukay nga may pagkakibot ang mag-asaw. Dayon nga nagkadlaw si Nang Aida. “Wala kami ‘ya sing bata. Wala ka gali kabalo? Laka man bi ta mag-istoryahanay sa sentro mong.”

            Nakabatyag sang kahuya si Vincent. “Ay! Sorry, Nang! La ko kabalo.”

            “Anhon mo bi na kay wala kami ginbugayan sang bata,” dugang sang tigulang.

            Mahipos nga gintapos ni Vincent ang pagpamahaw kag nagpulupahuway sa sofa kang ganhaan.

            “Kaw, Toto Vince, masangka tuig na ta nga updanay sa sentro pay wara gid kami kabati parte sa nobya mo.”

            Kalinong ang ginsabat ni Vincent, nagpangduhaduha sya kon ano ang iya isabat.

            “Kilala mo si Louie Paguntalan?”

            Hinali nga nagpalamula si Vincent.

            “Hambal nila klasmeytanay kamo sang hayskul?”

            “Ay huod, ‘Nang,” hinay niya nga sabat.

            “Sya subong pinakabata nga konsehal diri sa baryo. Gasunod kay tatay niya nga kapitan gihapon hasta subong.

            “A, huod! Alam gid man na si Louie. Kasulod na sya sa top 10 paghayskul namon.”

            “Damo gani ang nanugunan kay wala na sya katigayon sa college. Pero swerte man kay baynte-dos pa lang, kaduha niya na nga term. Tapos lapit na sya mangin tatay.”

            “Ha? Tatay? May sawa na sya?”

            “Wala pa man sila nakasal, pero maugbata na nobya niya.”

            Hinali nga napatulon sang laway si Vincent dungan sa indi mahangpan nga nabatyagan.

            “Toto Vince, OK ka lang? Daw nagapalamula ka haw? Nainitan ka? Bugnaw man dapya sang hangin.”

            Dayon nga nagpisok si Vincent halin sa pagkaulungan. “A, OK lang ko, ‘Nang.”     

            Hinali nga nagbagting ang lingganay sang simbahan.

            “Ay, manugsugod na ang misa,” muno sang tigulang nga midwife.

            Naggawa si Vincent sa bintana agud lantawon ang simbahan. Gintupadan sya ni Nang Aida sa paggawa.

            “Karon pa tapos sang panyaga ang boxing sa gym. Gusto mo, simba ka to anay?”

            “Ha? Indi lang, Nang. Huya ko magsimba kay pangayaw ko di.” Ginliso ni Vincent ang panulok sa bukid nga nagaatubang sa baryo, sa ilaya nga bahin. “Nang, anu ni natabu sa Pinihakan-daraga?”

            “Bal-an mo gali ang parte sa bukid nga na?”

            “Huod, Nang. Bisan si lola ko nga taga pihak baryo nakabalo parte ni sa Pinihakan-daraga.”

            “Gin-istoryahan ka ni lola mo parte sa duha ka sultero kag isa ka dalaga nga ginpinihak?”

            “Namuno lang ni lola sakon nga may bukid di sa inyo nga Pinihakan-daraga ang ngalan pro di si lola ang nag-istorya sakon parte sa natabo sa bukid kauna.”

            “Ti, sin-o?”

            “Si Louie!” Hutik nga sabat niya nga daw sya lang mismo sa kaugalingën nakabati.

            “Sin-o to?” Pamangkot sang tigulang.

            “A, a, klasmeyt ko kauna nga taga diri.”

            “A, kilala ang baryo namon tungod sa bukid nga ni. Pinasahi bi ang istorya. Nugon gani kay damo nga mga kahoy ang ginpang-utod. Batinggilan man bi mga tawo diri. Kun-an nga bawal mang-utod, pro sige gihapon sa pagpanguring. Nag-agi pa ang baskëg nga bagyo kang ligad tuig. Ti damo ang nagkatiphag nga banglid sang bukid. Maayo kay kitaon sa gihapon ang pinihakan sang bukid.”

            Wala nagsabat si Vincent. Malas-ay ang iya nangin yuhom samtang ginahimutaran ang bukid. Apang indi ang nawong sang bukid ang iya makita. Nagatagos sa Pinihakan-daraga ang iya panan-awan samtang may ginahanduraw nga pagsugidanon.

            Gintapik sya ni Nang Aida sa abaga. “Toto Vince, naulungan ka naman. Purupahuway to anay sa kwarto, pukawon ta lang ka sa panyaga.”

            Pagkatapos nila magkaon, nag-ilis si Vincent kay buta sang yab-ok kag balhas ang iya puti nga uniporme. Bitbit ang CHN bag, nagpadulong sila ni Nang Aida sa gym. Nagatagiti ang kapaang kag kainit sa ugto-adlaw, apang ang mga pangayaw kag tumandok ang nagadinugsuanay sa gym. Tanan puno sang kakunyag sa boxing event. Katorse ka pares ang nagpartesepar.  Kada pares may tatlo ka round para magboxing.

Isa-isa nga ginkuhaan ni Vincent sang blood pressure ang mga manugboxing samtang si Nang Aida ang nagtsek sang ila pulse rate kag respiratory rate.

            Sa tunga sang gym ang boxing ring nga nabuhat sa nilugom sa pula kag asul nga pisi kag natukod sa apat  ka mga dalagko nga tulda. Nagpungko si Vincent kag Nang Aida sa pihak nga bahin kon diin nagaatubang ang tatlo ka hurado.

            Nag-umpisa sa pagkinalakala ang mga tawo. Nagdinusguanay palapit sa ring. Ginpasuksukan sang boxing gloves kag helmet ang una nga pares. Nagsulod sa boxing ring kag ginpang-usisa sang referee ang ila kondisyon. Nakibot si Vincent sang hinali lang may nagsulod sa boxing ring nga bataon nga babayi. Nakashort lang sang bugot samtang nakahighheel nga sapatos. Nagabitbit kang placards nga may nakasulat “1”. Dayon nga naghinugyaw ang mga tumalan-aw, nagpanihol naman ang mga sultero. Nagbagting ang bell.

Pila man ang mga nasamaran kag ginhapohapo pagkatapos sang round, gani dugaydugay man nga ginatsek ni Vincent ang ila vital signs. Sa tungatunga sang hinampang, hinali nga naglain ang pamatyagan ni Vincent. Nagkubakuba ang iya dughan kag nadula ang iya panulok sa sulod sang ring. Nagsentro ang iya panan-awan sa isa ka lalake sa natuo nga bahin sang gym. Nagatulok sa iya ang lalake samtang nagayuhom kag ginakumpas ang iya kamot. Asta matapos ang boxing event, dugaydugay nga nagadula ang konsentrasyon niya sa mga nagaboxing kay dugaydugay sya nagatulok sa lalake sa pihak nga bahin.

            Pagkatapos sang boxing event, nagsaka ang lalake sa entablado sang gym nag-asister sa pagpang hatag sang premyo sa mga nagdalaug kag konsulaysyon prize sa wala ginpalad.

            Wala nakabalo si Vincent kon anu ang iya pagabuhaton. Palapitan niya bala kag bugnuhon ang lalake ukon mas maayo nga magpuli na sya sa balay sang tigulang nga midwife. Ginpangita niya si Nang Aida sa mga nagapulunsok nga tawo sa gym, apang nakita niya nga masako pa ang midwife sa pagsugilanon sa mga politiko nga nagtambong sa kapistahan.

            Nagpahigad na lang sya agud hulaton ang tigulang nga midwife. Dugaydugay, hinali nga may nag-akbay sa iya sa likod.

            “Meg! Pwede kapangilala?” Seryoso nga tingog sang isa ka lalake.

          Napapiyong si Vincent sa pagkakibot. Nagdagundong ang iya dughan kag wala sya makahibalo kon anu ang iya pagabuhaton.

            

* Kabahin ang ini nga sugilanon sang Pagpauli sa Tamarora, una nga libro ni Norman T. Darap, nga ginbalhag sang Kasingkasing Press.

DUNGAN SA LANTON ni Early Sol A. Gadong (10/10)

[Gikan sa editor: Sini nga bulan sang Hunyo, pagahatagan sang lugar sang Tambubo Hiligaynon ang mga ulihing-tubo nga manunulat sang Bisayas Nakatungdan.]

DUNGAN SA LANTON

ni Early Sol A. Gadong

Nagahuyhoy ang abaga ni Tin sang nagtalikod ini. Apang bag-o sya makalakat palayo, ginhawiran ni Sophie ang iya kamot.

“I said no because I didn’t want our first dance to be a disco song,” siling ni Sophie. Nagainggat ang luha sa iya mga mata. Nagabangiris sya. “I think this love song is more appropriate.”

Nagsanag man ang nawong ni Tin. Gintungtong ni Sophie ang iya duha ka kamot sa abaga ni Tin samtang ginkaptan man sya ni Tin sa hawak.

            Sa pagtukar sang matam-is nga love song, daw hilamon nga ginadapyahan sang hangin ang duha ka dalagita nga nagasaot sa tunga sang dance floor. Wala sing mga tinaga nga nagpatunga sa ila. Wala man sila sing labot sa amat-amat nagadamo nga mga mata nga sa ila nagatulok. Ang isa kag isa lang gid ang ila makit-an, kag ang lanton gikan sa sound system nga kadungan sa pagtultog sang ila hamtong nga mga tagipusuon gid lang ang ila mabatian.

*Una nga nabalhag ang ini nga sugilanon sa Hiligaynon Magazine sadtong ika-5 sang Pebrero 2014. Kabahin man ini sang libro nga Nasa Sa Dulo ng Dila: Stories in Three Tongues, koleksyon ni Early Sol A. Gadong sang mga malip-ot nga sugilanon sa English, Filipino, kag Hiligaynon, nga ginbalhag sang KasingkasingPress.

DUNGAN SA LANTON ni Early Sol A. Gadong (9/10)

[Gikan sa editor: Sini nga bulan sang Hunyo, pagahatagan sang lugar sang Tambubo Hiligaynon ang mga ulihing-tubo nga manunulat sang Bisayas Nakatungdan.]

DUNGAN SA LANTON

ni Early Sol A. Gadong

“Sorry, I’m busy,” malas-ay nga sabat ni Sophie bisan pa nagakubakuba na ang iya dughan. Tuman ang pagkahidlaw niya sa abyan tungod pila man ka semana sila nga wala nakasugilanon ukon bisan nakaupdanay lang man.

            “David, excuse me. Pwede ko mahulam si Sophie bisan dali lang?”

            “No, Tin,” pag-utod ni Sophie sa inugsabat tani ni David. “Whatever you need to say, you can say it in front of David.”

            “Um… Actually, Sophie, daw mangihi na gid ko,” siling sang solterito. “Tin, ikaw anay bahala sa best friend mo ha. Siguraduha nga wala sang iban nga guys nga makapalapit sa iya. Pa-CR lang ko anay ha. Then, ikaw naman sauton ko.”

            Nagtirik pa-CR ang solterito kag nabilin ang duha ka dalagita sa tunga sang dance floor. Amo man ang pag-umpisa tukar sang upbeat nga kanta.

            “Sophie, I’m sorry.”

“I can’t hear you,” siling ni Sophie sa tunga sang lagumba sang sound system.

“Hambal ko I’m sorry!” singgit ni Tin.

            May mga schoolmates sila nga nagtulok sa ila tungod sa tunog nga tingog ni Tin.

“There’s no need to shout. I’m not deaf, you know,” pinilosopo nga hambal ni Sophie. “Sorry for what?”

            “I’m sorry kon indi ko parehas s’imo kaisog. Sorry kon indi ko nangin isog para ipakigbato sa iban ang nabatyagan ko para s’imo.”

            Amat-amat na nga nagakatunaw ang ginabatyag nga sunggod ni Sophie apang indi man sya gihapon magpasubali. May mga schoolmate sila nga nagatulok na gid sa ila nga may pagtingala.

“Ok, you’re sorry. What now?”

            “Subong mas nakulbaan ko nga madula ka sa akon sang sa kon ano pa da ang panumdumon sang iban nga tawo.”

“And you really think I’ll forgive you, just like that?”

“Sophie...” nagakurog na ang tingog ni Tin. “Sophie, sa numbers lang gid ko sagad. Indi ko sagad sa paghandle sang akon nabatyagan. Ikaw lang ang nagahatag sang order sa mga nabatyagan ko. Please, don’t let us be intersecting lines.”

“Tin, if you’re just going to give me another math lesson...”

“Intersecting lines are two lines that meet once and never meet again. I can’t let that happen to us. Please, Sophie.”

            Naghumok ang panindugan ni Sophie sa iya mga nabatian. Nagalumawlumaw na ang mga mata ni Tin. Amo man ang pag-abot ni David.

            “Hey, Tin. Salamat sa pag-take over. Ok na ah. Ako na bahala sa best friend mo. Then kita na man nga duha ang masaot.”

            “May I have this dance, Sophie?” siling ni Tin nga nagaawas ang paglaum sa iya itsura.

“What did you say?” pamangkot sang nakibot nga si Sophie.

            “Haha! Ka-joker gid s’imo, Tin, ah,” sal-ot ni David. “Cool ka gid ya.”

            “Shut up, David,” pagbugto ni Sophie sa halambalon sang solterito. Dayon, gin-atubang niya ang dalagita nga rason sang kagina pa niya nagakubakuba nga balatyagon. “What did you say?”

            “May I have this dance? Pwede ta ka masaot?”

“No,” sabat ni Sophie.

Naurungan si Tin. Nagatapik ang alang-alang nga bangiris sa nawong ni David. Naglinong ang dance floor sa pag-untat sang upbeat nga kanta kag ginbuslan sang love song.

*Una nga nabalhag ang ini nga sugilanon sa Hiligaynon Magazine sadtong ika-5 sang Pebrero 2014. Kabahin man ini sang libro nga Nasa Sa Dulo ng Dila: Stories in Three Tongues, koleksyon ni Early Sol A. Gadong sang mga malip-ot nga sugilanon sa English, Filipino, kag Hiligaynon, nga ginbalhag sang KasingkasingPress.